Economía social y solidaria
“Unha economía con máis economías transformadoras ten máis resiliencia en termos de igualdade social e sustentabilidade”

A actual pandemia e a nova crise desencadeada por esta confróntannos, unha vez máis, coa importante disxuntiva na que nos atopamos: buscamos a volta ao sistema inxusto e insustentable do que vimos ou apostamos de xeito decidido por unha transición a outro modelo coma o que nos propoñen a Economía Social e Solidaria (ESS) e os movementos sociais transformadores?

Miramos na contorna de REAS Rede de redes para encontrar respostas e embarcamos nesta entrevista a dobre banda, con Amaia Pérez Orozco e Silvia Piris, da Colectiva XXK, e Álvaro Porro, do Comisionado de Economía Social, Desenvolvemento Local e Consumo do concello de Barcelona, xente afín e querida da rede, para seguir desvelando xuntas as fallas do actual sistema e atopar pistas para esta necesaria transición.

Álvaro: dende a Economía Solidaria gústanos mirar á raíz etimológica da palabra “ Oiko- nomía” para ampliar ao termo “Economía” respecto do seu significado baixo imaxinarios capitalistas. Que nos estamos deixando fóra nesta forma de entender a economía baixo lóxicas capitalistas?

Falo sempre das dúas capas invisibles que están na punta do iceberg, ocultas baixo esa economía produtiva que sae nas páxinas da sección de economía dos xornais. Unha é a dos ecosistemas nos que baseamos toda a nosa actividade económica e vital, e que en calquera momento se poden desestabilizar como vimos agora, e a outra é a de toda a capa da economía reprodutiva, dos coidados, que non se ve, pero é a que permite que a economía produtiva e a vida existan. Polo tanto, todo iso é o que se deixa a economía convencional fóra.

En Barcelona, estímase que a ESS pode chegar ao 7 % do PIB e ao 8 % da ocupación

Ademais, a economía produtiva tendeu a invisibilizar unha parte desa economía que agrupamos baixo a etiqueta da Economía Social e Solidaria (ESS) nun sentido moi amplo e que debería ser máis visible porque pesa máis no PIB e na xeración de ocupación do que moitas veces cremos. En Barcelona, estímase que pode chegar ao 7 % do PIB e ao 8 % da ocupación. É unha terceira perna da economía produtiva, que non é nin sector público nin mercado privado convencional de empresas mercantís, que ten moito que dicir e máis nos novos contextos que se abren na actualidade.

A situación actual deixa en evidencia o que xa estabamos a ver; hai unha situación nova, pero as bases do que non funciona non son novas. Hoxe resulta máis evidente e tráxico o que xa afirmabamos: que o sistema de coidados non funciona, que os coidados non se poden privatizar, que se están dando en condicións de precariedade e fóra do común, que se está negando o dereito colectivo ao coidado… E que todo isto é a base mesma do mundo no que vivimos.

Quizais o máis novidoso sexa que moito disto é hoxe un pouco menos invisible. Evidenciouse que a vida hai que coidala, e que cómpre coidala en colectivo. Poder ver todo isto é mérito acumulado ao longo de anos de insistir no asunto; non debemos negar o que conseguimos. O problema é que o estamos ver, pero non abondo e non dende o ángulo axeitado. Non se está a discutir como os traballos están mal repartidos; nin cuestionamos que os traballos que son máis relevantes para a vida os faga quen menos capacidade de elección ten e conta coas peores condicións laborais. Tampouco estamos cuestionando os traballos de portas para dentro das casas; este segue a ser terreo principal da non-politización. Para poder cambiar o sistema de coidados, precisamos profundar infinitamente máis o debate e abordalo desde unha perspectiva feminista.

Dende os movementos sociais ou progresistas temos que repensar a que instrumentos de impacto nos referimos exactamente cando falamos de relocalización porque senón podemos facer un discurso sen aplicación práctica. Podemos falar de, cando menos, tres liñas de traballo con impacto: por un lado, impulsar a demanda voluntaria das persoas consumidoras cara produtos locais; por outro, promover unha contratación pública que priorice o produto local. Pero isto á parte de vontade política e técnica implicaría cambios importantes na lexislación sobre contratación pública, sobre todo europea, para non poder discriminar por orixe. E como terceiro, e probablemente máis relevante, teriamos que falar das regulacións do comercio mundial. Ás veces, este foi un debate que quedou moi marxinado e demasiado escorado á extrema dereita, con visións proteccionistas, pero arcaicas.

Dito isto, claramente a relocalización das economías obrigaría a unha maior diversidade das nosas economías para poder traballar moitos máis produtos e servizos e, por tanto, que todas as economías tivesen as súas fábricas de máscaras ou respiradores; e aplicado a sectores como a alimentación implicaría modelos máis localizados e un maior equilibrio territorial. Neste proceso ábrensenos tamén retos como o encarecemento de determinados produtos ou os que presenta a economía dixital que, malia o que parecía inicialmente, tende a producir concentracións de poder moito máis grandes e tendencias oligopolistas —cando non monopolistas— moi fortes. Daquela, require unha forte reflexión por parte da Economia Social e Solidaria (ESS) para saber cales serían os elementos e retos nun contexto socioeconómico como o que se presenta.

Hai poucas cousas máis cotiás e máis cargadas de significados que o propio feito de alimentarnos: como chegan os alimentos á nosa mesa, como xestionamos a alimentación nos nosos fogares, que modelo de consumo temos… Transformar a alimentación non é só modificar o que comes, senón transformar a ordenación do territorio, a relación con outros estados/pobos, a organización das terras, as redes de distribución… En como abordamos a alimentación vese tamén até onde nos inflúe o sistema: o argumento de que a comida agroecolóxica é cara pode (e debe!) sacarse á luz para buscar modos en que estas propostas non sexan elitistas. Porén, se o lanzamos para non revisar as nosas prioridades de gasto, estamos a facer trampa. Por todo iso (e máis!), a soberanía alimentaria é chave, pero cremos que aínda non desatamos totalmente o nó do que significa unha ollada feminista aí, á parte de ampliar a cadea alimentaria e pór en cuestión as relacións que se dan en todos os eidos da mesma.

Transformar a alimentación non é só modificar o que comes, senón transformar a ordenación do territorio, a relación con outros estados/pobos, a organización das terras, as redes de distribución

E o emprego… vaia tema. Apetecíanos indagar nos traballos porque cremos que non temos unha proposta feminista clara. As nosas vidas organízanse arredor dunha diversidade de traballos; non podemos dar alternativas a un sen abordar o conxunto. Non queriamos caer na mirada capitalista ou androcéntrica do emprego no centro, pero ao final acabamos falando de emprego, aínda que desde un lugar que o descentra. Isto significa unha ruptura grande con certa parte do feminismo que sitúa (ou quizais máis ben situaba) o emprego como un limiar da emancipación das mulleres. Para nós, o emprego é a forma de traballo alienada do capitalismo. Non ter o emprego como horizonte non significa renunciar á autonomía vital e financeira, senón intentar lograla por outras vías. Finalmente, prestamos moita atención ás lóxicas produtivistas que nos atravesan a nós mesmas e a esas outras formas de entender o traballo que queremos construír.

Para min, as economías transformadoras son ese ecosistema vibrante de prácticas económicas e empresariais que dalgunha maneira se saen do esquema máis convencional, pondo no centro elementos diferentes á rendibilidade do capital. Aquí atopamos un ecosistema moi variado e diverso, no que hai realidades moi antigas e relativamente sólidas, ou cando menos con actores con relativa solidez económica e financeira, e realidades máis novas ou máis desmonetarizadas, na fronteira do que entendemos de xeito habitual por economía, que custa definir, mais que achegan sen dúbida prácticas transformadoras. Hai un ano foi a primeira vez que utilicei o concepto e tentamos facer unha sorte de taxonomía; moveume poder entender a riqueza, diversidade e complementariedade deste ecosistema de xeito que tamén puidésemos sentir que na pluralidade tamén hai algo común.

No seu momento elaboramos un cadro que o reflicte ben. Nel, hai un eixo, o das E, que reflicte a acumulación de poder ou o eixo democrático e o eixo das X o impacto socioeconómico e ecolóxico da actividade. Neses cuadrantes agrupabamos diferentes tendencias e prácticas que se clasifican sobre etiquetas concretas pero que teñen bordos difusos. Poderiamos falar do cooperativismo, dentro do cal hai moitos cooperativismos diferentes, o de vivenda, ensino, traballo, consumo, agrario, etc. Falabamos tamén do terceiro sector, onde tamén hai gran diversidade, pois hai grandes fundacións ata outras máis pequenas; falabamos tamén da ESS nun sentido máis específico… como REAS ou a Xes. Falamos tamén da Economía Colaborativa e dentro diso que é unha etiqueta que se usa hoxe en día a demasiadas cousas —moitas delas de maneira inxusta — por exemplo toda esa economía baseada en plataformas dixitais que teñen modelos de funcionamento e negocio, baseadas na colaboración real. Tamén poderiamos falar das economías comunitarias, ese tecido de economías de pequeno tamaño, normalmente en pobos, cidades e barrios… para satisfacer necesidades de consumo, grupos de crianza, hortas comunitarias… e que moitas veces non pasa pola profesionalización, nin pola monetariazación, pero dalgunha maneira son economía social e solidaria. E logo poderiamos falar doutras tendencias ou inercias, ás veces chamámoslle movementos, como podería ser a economía feminista, o decrecemento, a innovación ou o chamado emprendemento social… temos unha amálgama de conceptos bastante interesante.

O cooperativismo destrúe moito menos emprego e o recupera antes, como pasou na crise de 2008

Ao respecto da achega ao ben común das economías transformadoras desde a perspectiva local, temos, en primeiro lugar, que son prácticas económicas e empresariais que incorporan de forma máis evidente e directa a dimensión invisible da economía da que falabamos anteriormente. Por outro lado, son prácticas que tenden a xerar maior igualdade no reparto e a distribución da riqueza, así como unha maior democracia na toma de decisións; o que se materializa, por exemplo, en que, nunha situación de crise como a actual, o cooperativismo destrúe moito menos emprego e o recupera antes, como pasou na crise de 2008. Polo tanto, unha economía con máis economías transformadoras ten moita máis resiliencia en termos de igualdade social, distribución da riqueza, sustentabilidade, democracia económica; en definitiva, dos que deberían ser os obxectivos do sector público, e por iso, dalgún xeito, falamos de que son un sector público non-institucional.

Hai alternativas en todos os eidos e son moi diversas e variadas: grupos autoxestionados, cooperativas, organizacións feministas, «auzogestioa» (autoxestión desde, por e para o barrio)… Fixemos un esforzo por visibilizar as disputas desde o cotián, coidalas (ao non lles esixir perfección) e ver como se entretecen. Tamén nos interesou identificar que dinámicas produtivistas e heteropatriarcais se están a dar dentro dese campo do alternativo, sen perder a ollada afectuosa. As nosas iniciativas reprodúcenas; o sistema fainos entrar continuamente en contradicións. Velas é o modo de avanzar. Finalmente, tentamos dotalas dun sentido de conxunto, integral. Porque, ás veces, vémolas illadamente, en anacos, e vistas así non nos serven; con todo, se as entendemos a modo de collage, quizais si nos dean un terreo máis sólido polo que apostar.

Rachar coa centralidade do emprego significa tres cousas: encher de contido social o traballo e que coide o corpo-territorio, ir desmercantilizando a vida e liberar tempo de vida do traballo asalariado capitalista

Queremos resaltar que a economía social e solidaria estaba presente sempre: na soberanía alimentaria, no tecido de formas colectivas de coidados… E, por suposto, nas formas de destronar o emprego. Unha das cousas que tentamos todas é ter choios máis amables; e, en moitos casos, isto pasa non tanto por buscar traballo asalariado, senón por tentar inventar un traballo que rompa coa idea de emprego (traballo asalariado capitalista). Para nós, racharr coa centralidade do emprego significa tres cousas: encher de contido social o traballo e que coide o corpo-territorio, ir desmercantilizando a vida e liberar tempo de vida do traballo asalariado capitalista. A economía social e solidaria entra de cheo nas dúas primeiras apostas. Quizais é na terceira ruptura na que vemos maiores conflitos. Porque, en xeral, deixas a pel…

É unha pregunta sumamente ampla. Creo que desde a perspectiva do desenvolvemento local, en termos económicos, alén das políticas de intermediación dos axentes locais ou de atracción de investimentos internacionais, que tamén son políticas necesarias, necesitamos medidas que poñan en valor as relacións relocalizadas e que dean resposta a como podemos pór en valor as redes, o tecido social, o intercambio, nunha lóxica local. Creo que ese é un elemento importante.

O outro é incorporar esa ollada máis transversal á económica que aborde as diferentes capas das que falabamos ao comezo, os ecosistemas, a economía reprodutiva e, dentro da produtiva, toda esa pata da economía social e solidaria, que non é pública completamente nin privada. E creo que tamén é importantísimo, ademais de visibilizar esas economías invisibeis, construír unha alianza entre o público e esa terceira pata, que creo que comparten valores e que se poden aportar mutuamente. Desde o lado do público, a solidez e a capacidade financeira, e desde a ESS, o seu dinamismo e capacidade de xerar novas formas de organizarse e de activar enerxía social arredor de novos paradigmas e prácticas.

Tamén me parece importante que sexamos quen, desde a ESS, de intervir nas políticas públicas, na política institucional, que teñamos persoas con bagaxe na ESS que formen parte da pata institucional, a nivel político ou técnico, e que a ESS se dirixa máis a ser provedor do sector público ao tempo que a administración traballa fortemente a súa capacidade de demanda, para facer desde a contratación pública de tractor dun sistema máis xusto, sustentable. Creo que a Administración pública débese reinventar nalgúns aspectos no seu funcionamento para poder afrontar moitos dos retos que se nos veñen enriba e que implican —en termos ecolóxicos e tecnolóxicos— ser capaces de percibir novos horizontes e adiantarnos, aproveitando o impulso do público como noutras etapas da historia, para xerar novos contextos e novas oportunidades.

Dis que a batalla cultural está máis viva ca nunca… oxalá! Por moito que digamos que non queremos a normalidade de antes, hai un punto no que colectivamente si se quere volver á normalidade, sobre todo se a min non me ía tan mal ou creo que me ía mellor que nese posible seguinte.

Cremos que, nestes momentos, hai dous lugares potentes de incidencia: a reconstrución das redes de coidados e a das redes alimentarias. Hai unha oportunidade grande para conectar coa vulnerabilidade da vida, cos básicos da vida, pero esa conexión non é automática. Queremos pasar de esguello polo feito de que non para todas é posible esa volta á normalidade. E pensamos que é tamén o momento de relocalizar e relocalizarnos. Estabamos moi no cara a fóra, sen límites no mundo. Recolocarnos no noso mundo máis próximo obriga a repensar o espazo en que vivimos: hoxe que está todo pechado, podemos ver máis claramente o morto que está un barrio sen nada máis ca casas pechadas, sen espazos nos que facer vida compartida.

Coidados, alimentación, reorganización dos espazos máis próximos e reparto dos tempos. Para nosoutras, eses son nós chave para manter a batalla cultural aberta, conectándoa con cousas da vida cotiá, recoñecida na súa vulnerabilidade e interdependencia.