Vendéronlle os bois,
vendéronlle as vacas,
o pote do caldo
i a manta da cama.
Vendéronlle o carro
i as leiras que tiña,
deixárono soio,
coa roupa vestida.
«María, eu son mozo,
pedir non me é dado,
eu vou polo mundo
pra ver de ganalo.
Galicia está probe,
i á Habana me vou...
¡Adios, adios, prendas
do meu corazón!»
¡Pra a Habana! Follas Novas, 1880. Rosalía de Castro

Moitas de nós tivemos unha familiar limpando en París, servindo en Sitges ou facendo pan no Uruguai. Persoas iguais que as que morren esquecidas no deserto na procura dun futuro. O noso relato case sempre fica aí, nesa cultura do esforzo que a literatura rexistrou e entre todas quixemos lembrar. Se “fixo cartos”, a cousa foi ben. Cando non, “pobriña”.

Pero destas migracións xurdiron tantas experiencias como persoas marcharon, agardaron ou viviron. Desde as mulleres disque ‘liberadas’ do franquismo ata aquela frase de Urbano Feijóo en Cuba: “Un galego fai o mesmo traballo que dous negros polo prezo dun escravo”. Visitar La Habana ou Ciudad de México supón bater con esas historias. Castelao. Avión. Láncara. María e o mozo.

As praias de Galiza en Cuba

A primeira experiencia comeza no centro de La Habana, nun edificio xigante pegado ao Capitolio. O Centro Gallego foi unha encarga de parte da migración galega a principios do século XX: mercaron os terreos, demoleron o teatro que alí había e levantaron unha mole para o encontro e gozo das sociedades galegas da época.

“Antes los gallegos teníamos playas privadas, pistas de tenis”

Nada máis entrar, son visibles varios escudos galegos de diferentes tamaños, bandeiras e símbolos. Orense. La Coruña. Escaleiras que semellan plastilina. Portas que se abren ofrecendo uns CUC e botando man da nosa branquitude: “Venimos de Galicia y nos gustaría ver el Centro Gallego”.

O Centro ocupa só unha pequena parte do edificio, pero a simboloxía está presente en cada parede. Dentro do despacho das responsables, chaman a atención as bandeiras de Cuba, do Reino de España e de Galiza. Con todo, o que máis destaca é un gran busto do ex presidente e dirixente fascista Fraga Iribarne. “Estuvo aquí muchas veces, hizo mucho por nosotros”, cóntannos cun claro ton de agradecemento. Interesámonos polo edificio, pola emigración do exilio, polo himno galego alí gardado. As seguintes respostas confirman o desastre: “Antes los gallegos teníamos playas privadas, pistas de tenis”. Fáisenos saber tamén que o edificio tiña salóns de baile, restaurantes, un casino e salas de xogo. Repítese, verbalizada de diferentes xeitos, a mesma idea: “Antes teníamos mucho poder”. Niso chegou Fidel, pero a pregunta sobre ese tema xa fora de facto contestada.

Insistimos educadamente na cuestión do exilio, mencionando a Castelao e a diáspora, pero sen aínda saber como, dun caixón sae unha carta manuscrita de Francisco Franco. A situación é máis tensa que o busto de Fraga, que nos mira fixamente desde atrás. Rodeadas, escapamos sen ver o “Himno regional de Galicia” orixinal que alí se garda. Antes de marchar, tentan vendernos puros. “No, gracias. Vamos con prisa”.

Seguimos vendo o teatro, sentindo a vergoña dunha ‘galeguidade’ que non compartimos. Malia todo, emociona visitar o teatro, ver as fotos das sociedades de tantas aldeas galegas, imaxinar as vidas e as ausencias, pensar na loita forzada e lonxana. Pero doe a vergoña, o racismo, a nostalxia das colonias españolas presente noutras galegas. E na cabeza, dúas palabras: “Mucho poder”.

Ao marchar, e malia a todo, agradecemos a visita. Como nos lembrou repetidamente a persoa responsable, o agradecemento real consiste en dar “un par de pesos a la secretaria”. Por erro, dámosllos a unha policía cubana que, educadamente, agradece.

A ‘galeguidade’

No Centro Gallego de México, as instalacións son moi diferentes: un edificio céntrico e un club deportivo de 115.000 metros cadrados, na demarcación de Iztapalapa. Estes terreos foron mercados por un grupo de galegos en 1979, que nos seguintes anos foron mellorando as instalacións: subministro de auga, construción de restaurantes e pavillóns e mesmo unhas palapas de palma feitas grazas á contribución do General Felipe Astorga e Carlos Slim.

As únicas mexicanas son as mulleres que limpan e os xardineiros que cortan os setos. Alí só poden entrar os galegos e as súas familias. O resto de persoas mexicanas teñen prohibida a entrada.

Dentro, as únicas persoas mexicanas son as mulleres que limpan e os xardineiros que cortan os setos. Alí só poden entrar os galegos e as súas familias. O resto de mexicanas teñen prohibida a entrada. Para desfrutar das instalacións hai dous requerimentos: pagar unha cota anual, inaccesible para as familias de clase traballadora; e ser galego ou galega. Para demostralo, co carné non chega. “Tamén a partida de nacimiento”, explican.

Cun trato realmente amable, contan o funcionamento do club: todos os domingos chega xente galega de todo o país, non só da capital, reuníndose unhas 400 persoas. Todas elas, familias de clase alta que levan moito tempo vivindo en México e, na súa maioría, da provincia de Ourense, nomeadamente de Avión. Ao preguntar se deixarían pasar a Carlos Slim, xa que non é galego, a resposta é clara: “Non”, o que xera en min unha sensación contraditoria.

Trala visita polas instalacións -do tamaño de dez veces a praza de María Pita- reparo nun busto do rey español Juan Carlos I, que preside unha morea de placas conmemorativas de visitas institucionais do goberno galego. Agradecido pola amabilidade do persoal, levo como obsequio un CD e un exemplar da revista do Centro, patrocinada pola Xunta. “Si quieres, ven el domingo, que vienen muchos gallegos”.

Ao saír, no camión ata o metro de Tasqueña, boto un ollo aos artigos da revista. El método Avión para lograr “la riqueza y el éxito personal”. A “pedida de la Madrina” (como a ‘puesta de largo’ en Pontevedra). Un artigo no que mencionan ao Generalísimo e outros nos que cunha sinxela búsqueda en Google, confirmo que foron escritos por onvres que promoven a ‘ideoloxía de xénero’ e lucen fotos con Feijóo nos seus perfís.

E lembro a visita a Cuba. A mesma vergoña. Nin bois, nin vacas, nin caldo. España, Galicia; que máis ten? Simplemente, é unha cuestión de poder.

Mucho poder.
Mucho poder.
Mucho poder.

.