Memoria histórica
Miguel Riaño: “‘Ciudad de la Selva’ é a historia de xente moi valente que deixaron soa na súa loita”

Miguel Riaño dirixe Ciudad de la selva, un documental en proceso de produción que fala dun lugar oculto nas montañas, onde vivía e loitaba a guerrilla durante a guerra civil. 


Miguel Riaño
Miguel Riaño, director de ‘Ciudad de la Selva’.
5 ene 2021 12:00

Ciudad de la Selva é un documental en proceso de produción —e que se espera que se estree en 2022— dirixido por Miguel Riaño, xunto co equipo de Metrópolis.coop, e centrado precisamente na coñecida como ‘Ciudad de la Selva’, un lugar oculto nas montañas ao redor da aldea de Casaio (Ourense).  “Durante a guerra civil e a posguerra, diferentes persoas do mundo da cultura, así como de diferentes organizacións políticas ou sindicalistas, están fuxindo da represión”, explica Miguel Riaño. “Unhas delas chegan aos montes de Casaio e fundan esta cidade. Co tempo, os refuxiados acaban mudando en guerrilleiros que subsisten e loitan contra a garda civil, esperando a axuda de Europa”.


A idea deste documental nace duns achados arqueolóxicos da man de ‘Sputnik Labrego’.
Si, dunhas escavacións que comezan máis ou menos no ano 2017. Eu coñezo desde hai moitos anos a Carlos Tejerizo, director do proxecto arqueolóxico de Sputnik Labrego. Un día comentoume que levaban moito tempo traballando nestas escavacións e pensaban que era unha historia moi potente, pero querían que alguén máis a mirara. Entón analicei a situación e chegamos á conclusión de que non só era un historia moi poderosa, senón que era necesaria en termos de memoria. E supón unha revolución moi importante a nivel historiográfico, porque agora mesmo é o lugar de Europa occidental con máis xacementos de guerrilla. Ademais que desmitifica moito a posición da guerrilla —que moita xente confunde con maquis—.


En que sentido a desmitifica?
A xente pensa que a guerrilla estaba formada por xente moi esquiva e botada a perder. Porén, alí as arqueólogas e arqueólogos atoparon obxectos como cremas da marca Mielina, cortadores de unllas, penicilina, municións mexicanas, checas, de mauser, revólveres... É dicir, cousas que nos din que a capacidade que tiña a guerrilla en termos loxísticos era brutal. E que a maiores era xente que tiña a súa hixiene e se preocupaba polo seu coidado persoal.

Por exemplo, a penicilina non era nada doada de atopar nestes anos a nivel comercial, só a podías atopar a nivel xeral en sitios como Madrid ou Barcelona. Entón, como unhas persoas no medio do monte podían tela? Isto evidencia que a súa loxística era asombrosa. Por iso digo que en termos científicos e historiográficos é absolutamente revolucionario o que atoparon alí.

A penicilina non era nada doada de atopar nestes anos a nivel comercial, Entón, como unhas persoas no medio do monte podían tela? Isto evidencia que a súa loxística era asombrosa.

Canta xente e que tipo de persoas son as que vivían nese lugar?
Podemos asegurar que máis ou menos había en torno a cincuenta edificacións rudimentarias de pastoreo —que chamamos ‘chozos’— onde vivía a guerrilla, e que máis ou menos había en torno a 200 persoas vivindo de media alí. Porén, cóntase que foron varios centos, ou incluso milleiros, as que nalgún momento pasaron por ela. Era un punto estratéxico para a guerrilla, e polo tanto tamén para axudar aos refuxiados derivados da guerra civil e aos represaliados da ditadura. De feito hai moitas historias que falan da Ciudad de la Selva. Por exemplo, dise que era o único sitio onde ondeaba a bandeira republicana durante a ditadura, e moitos guerrilleiros, como Quico, ou Camilo de Dios —o último guerrilleiro vivo de Galiza que faleceu hai un ano— pasaron por aquí ou falaron do lugar, porque o coñecían.

En canto ao tipo de persoas, maioritariamente estaba formada por fuxidos do ámbito das cidades. O bando sublevado o primeiro que toma son as grandes cidades e vilas —porque desde alí existe certa infraestrutura e comunicacións a nivel de víveres e tráfico de persoas—, polo que a xente desas zonas son as que primeiro intentan fuxir. Como digo, viñan de organizacións xa constituídas, sindicatos.... E hai que ter en conta que a súa pretensión inicial non era defender o territorio, senón a vida. Queren evitar o seu asasinato. Mais, cando se atopan entre a espada e a parede deciden dar este paso proactivo e valente de loita contra o franquismo.


Canto tempo estiveron vivindo nesta cidade?
Pensamos que os fuxidos están alí desde os últimos momentos da Guerra Civil, nos anos 38-39. Ao principio teñen un papel pasivo, reactivo en canto ás agresións que recibían da garda civil e de diferentes colectivos como os falanxistas. Poren, no ano 41 fundan alí a Federación de Guerrillas de León-Galicia. Nese momento o lugar constitúese como Ciudad de la Selva, e o termo acúñano eles mesmos na acta desta fundación. Por esta razón poñemos o nome en castelán, porque todos os conceptos que usamos neste documental son os que sabemos que se utilizaron de xeito canónico nesta acta. Ao tempo, no momento desta fundación, os fuxidos reconvértense en guerrilla, e aguantarán ata o ano 46.


Chamáronlle ‘Ciudad de la Selva’ porque era un sitio recóndito no medio do bosque?
Intuímos que si, porque era un sitio moi salvaxe e ao que era moi difícil acceder. Ademais é un lugar súper basto, hai tranquilamente 15 ou 20 km de monte totalmente en liña dende os primeiros chozos ata os derradeiros.

Sen querer desvelar a película, a garda civil non atacaba o complexo porque era un lugar inhóspito —algo que tamén queremos deixar moi claro na gravación—.  Nós para gravar algunhas das escenas, tivemos que camiñar unhas tres horas, e iso facendo o 75% do traxecto en coche. Polo tanto, para os guerrilleiros, podemos estar a falar de catro ou de 5 horas para chegar dende Casaio, foi unha resistencia moi dura. Era un lugar tan inhóspito que a garda civil, que non coñecía a zona, directamente non entraba, a pesar de que sabían que os fuxidos estaban alí. Facían algunha prospección, intentaban entrar a través de certo espionaxe —disfrazándose de fuxidos ou guerrilleiros, por exemplo— pero non o conseguían.

Pensamos que os fuxidos están alí desde os últimos momentos da Guerra Civil, nos anos 38-39. Ao principio teñen un papel pasivo, reactivo en canto ás agresións que recibían da garda civil e de diferentes colectivos como os falanxistas. Poren, no ano 41 reconvértense en guerrilla.

E como sobrevivían as guerrilleiras e guerrilleiros nun lugar de tan difícil acceso?
A través dunha rede de contrabando. Iso era o máis importante. Esta xente vivía no monte, mais tiñan un grupo de persoas no seu entorno, que vivían tamén da guerrilla e formaban parte dela, pero que tiñan outro papel, non o da loita con armas. Eran as encargadas de conseguirlles absolutamente todo. Como sabes, dise que o maior xacemento de volframio do mundo está na Ría de Vigo, e a rede que había en torno ao volframio, e en torno ao contrabando, entre as diferentes rías galegas, e entre Portugal, etcétera, era moi forte. A guerrilla participaba diso. Se ves precisamente no mapa, onde está Pena Trevinca é un punto perfecto de paso entre Galiza, Asturies, O bierzo, Portugal... Realmente é moi complexo, é un sitio e escarpado e difícil, pero onde podes conectar perfectamente grupos que veñen de diferentes sitios. De feito, a guerrilla estaba composta principalmente por galegos e asturianos.

É bastante interesante, se me permites, a cuestión do entorno da guerrilla. O incipiente franquismo e o bando sublevado durante a guerra, desprazaron economicamente a moitísimas persoas que, ao marxe da súa condición politica, acabaron botándose ao contrabando para sobrevivir. Polo tanto, pódese dicir que foi xusto a represión a que levou á aparición da rede de contrabando que favorecía á guerrilla. Aínda que tamén foi a súa máxima debilidade, porque era moitísima xente a que tiña relación con ela.


Excavaciones casaio
O equipo de 'Sputnik Labrego' escavando en Casaio | Cedida.

Mencionades no documental precisamente a mina de volframio.
Si. Nós estrevistamos ao derradeiro garda da mina, José Barrio. A mina chegou a funcionar ata os anos setenta. Foi inicialmente dunha empresa belga, e logo pasou a mans do Estado que a cedeu á Alemaña nazi —a extracción estaba dirixida por un grupo de enxeñeiros alemáns— e, de feito, durante a ditadura conseguían a extracción a través de traballo escravo; dun penal onde se di que houbo entorno a 5.000 persoas que pasaron por alí en total. A mina de volframio de Valborraz era practicamente un universo per se por todo o que se movía ao seu arredor.

O volframio foi determinante para mellorar os armazóns dos tanques e proxectís alemáns, polo que a Alemaña nazi estaba moi interesada nel. Inicialmente, todo o proxecto da Ciudad de la selva a nivel arqueolóxico partíu dos intereses do desenvolvemento técnico nas zonas rurais vencellado co Estado. É dicir, como o Estado se preocupa de certas zonas do rural cando interesa. E claro, nós sabemos que unha das primeiras zonas en ter tendido eléctrico na provincia de ourense practicamente foi a mina de Valborraz, pola necesidade de extracción do volframio. Isto todo implicou un enorme desenvolvemento para a zona. Ao tempo, estaba o que digo do tema do contrabando relacionado coa mina, como a guerrilla intercambiaba materiais cos reos e como incluso algúns se incorporaron como guerrilleiros. Con todo, o tema da mina é tan inmenso que tivemos que acurtalo moito, porque daría para unha serie propia.

Pódese dicir que foi xusto a represión a que levou á aparición da rede de contrabando que favorecía á guerrilla.

Foi por todo isto que a garda civil non parou ata acabar co lugar a pesar do difícil acceso?
Realmente a guerrilla da Ciudad de la selva facía moito dano á garda civil. A xente da guerrilla lanzábase ás aldeas desde as montañas e atacaba os postos da garda civil, roubaba a X persoa ou intercambiaba materiais con quen fose. Despois volvían ao monte. Entón a garda civil non podía deixar que actuasen.

Mais, como non podían entrar directamente, creo que a desaparición da guerrilla está máis vinculada coa idea de facer unha presión moi forte no entorno de colaboradores da guerrilla, no contrabando, ata que conseguiron que cantaran e lles deran certos datos para saber onde e como atacar. Porque, por poñer unte un exemplo, alí recoñécense os sitios por referencias paisaxísticas. Ti chegas a un alto e sabes que mirando á árbore máis alta alí vas atopar un chozo. Pero se ti non sabes que tes que mirar á arbore máis alta non o vas atopar porque está totalmente fusionado co entorno. Outro exemplo, había un grupo de chozos baixo unha fervenza, para evitar que se escoitara actividade humana grazas ao son da auga. Para chegar ata alí, alguén che tiña que dicir que tiñas que seguir o río, senón nunca o atoparías.

É dicir, sen estas indicacións era imposible que atoparas os asentamentos, e podías perderte e morrer de frío ou de fame buscándoos.


Polo que dis, a algunhas persoas cústalles volver sacar este tema, levanta feridas?
Si, hai xente que aínda ten medo. Hai que ter en conta que na zona de Casaio chegou a haber tiroteos na rúa e a garda civil fixo moito dano, ameazando a moita xente porque cría que colaboraba coa guerrilla.

Tamén, tras a destrución da Ciudad de la Selva xa ben entrada a ditadura, houbo un proceso de desmemoria por parte do franquismo, de asegurar que iso nunca existira e de que os guerrilleiros practicamente eran o demo. Moitas das persoas coas que nós falamos eran crianzas cando isto aconteceu —como Fermín que sae no tráiler—. Pequenos pastores que levaban ovellas ao monte e que pensaban que a guerrilla era case como un monstro. E claro, manteñen ese medo infantil, aínda que, de quen tiñan medo realmente, era da garda civil.

Tras a destrución da ‘Ciudad de la Selva’ xa ben entrada a ditadura, houbo un proceso de desmemoria por parte do franquismo, de asegurar que iso nunca existira e de que os guerrilleiros practicamente eran o demo.

Que acontece en 1946?
Ata que a guardia civil non ataca esa periferia da guerrilla, a súa gran rede, non conseguen ter suficientes datos como para atacar a Ciudad de la selva, pero cando o logran e a atopan acaban queimándoa.


E foron asasinados esperando unha axuda que nunca chegou.
Exacto. Había moitas organizacións anarquistas, socialistas, comunistas... que tiñan a idea de que tras o fin da segunda guerra mundial os aliados ían chegar a liberar España. De feito, compañías como a 9 en París foron a vangarda da loita antifascista en Europa. E está xente estaba alí, no monte, esperando que rematase a guerra mundial e os axudasen.

E a guerra rematou, mais non houbo ningún tipo de intención de quitar a Franco do medio. Así que quedaron totalmente desvalidos, sen ningún tipo de implicación por parte dos aliados durante a guerra —Francia decidiu non participar e Gran Bretaña incluso sancionaba a brigadistas internacionais que viñan ata aquí—, e despois dela. Por iso creo que unha historia de xente que foi tremendamente valente pero á que á vez deixaron soa na súa loita. No seu contexto si que tiveron apoios, porque os traballaron, mais é unha historia de resistencia moi triste.


E moi necesario que se conte, non?
Si. Eu creo que ademais hai que ter presente —desde a miña perspectiva, que eu me considero antifascista—, que as derrotas de certas persoas nun momento concreto tamén teñen que servir un pouco para entender os problemas que acontecen agora, non? O seu exemplo de loita creo que é algo que temos que ter en conta agora mesmo, porque non porque eles perdesen a batalla a temos que esquecer. Agora vivimos un momento no que creo que esta memoria antifascista é absolutamente fundamental.

O seu exemplo de loita creo que é algo que temos que ter en conta agora mesmo, porque non porque eles perderan a batalla a temos que esquecer. Agora vivimos un momento no que creo que esta memoria antifascista é absolutamente fundamental.

Estades facendo un crowdfunding para poder sacar adiante este proxecto, certo?
Si, para poder rematar o documental, estamos facendo un crowdfunding que remata a finais de marzo, —porén a primeira parte da campaña pecha o vindeiro 30 de xaneiro—. A idea é facer ademais dentro do documental unha animación na que imos recrear a historia destes guerrilleiros e guerrilleiras.  Despois, con isto queremos promover tamén que se explote esta zona dun xeito responsable. A comunidade de montes de Casaio está facendo un esforzo enorme por recuperar o monte, facer un museo, rutas de sendeirismo... cousas estupendas que teñen que ver coa natureza, a cultura, a memoria e o patrimonio.

Pero, sobre todo, esta é a última fronte de batalla da guerra civil. É unha historia moi descoñecida, polo que paga a pena que a xente mire aínda que sexa só a campaña e que divulgue o que se está a traballar a nivel científico por parte da xente de Sputnik Labrego. E se poden partillar e aportar, fantástico, porque este é un proxecto que estamos a facer desde abaixo e necesitamos todo o apoio posible.

Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra na túa conta.

Relacionadas

Literatura
Antonio Orihuela “En España existía un sujeto femenino radical y de cambio antes del movimiento sufragista”
A propósito de la publicación de su ensayo “Las sin amo”, repasamos con Antonio Orihuela la historia silenciada de unas escritoras de los años treinta comprometidas contra la lógica burguesa, el Estado, el capitalismo y la explotación.
Memoria histórica
No olvidamos Nueva ampliación de “El ángulo muerto”
Seguimos descubriendo hilos de los que tirar, y confirmando los que ya aparecían en El ángulo muerto.
Memoria histórica
Memoria histórica Antonio Otero Seco, un homenaje a su memoria
Homenaje al republicano exiliado y periodista en 2025, aniversario de los 50 años de España en libertad.
Gobierno de coalición
Gobierno de coalición Sánchez resucita el decreto ómnibus con más ayudas a los propietarios
El Gobierno anuncia un acuerdo con Junts para reflotar el decreto que permite revalorizar las pensiones con nuevos avales estatales para caseros. El presidente se compromete a convocar una moción de confianza.

Últimas

Sanidad
Sanidad privatizada Óscar López vuelve a ceder al chantaje de las aseguradoras y aumenta un 41% el dinero para Muface
El gobierno aprueba en el Consejo de Ministros un aumento de las primas para las aseguradoras privadas del 41,2%, superior al que en un primer momento estas empresas demandaban.
Deportes
Liga F Nuevo convenio para las futbolistas: guarderías, mejoras en el protocolo antiacoso o subida salarial
Hace firme los aumentos salariales del acuerdo de salida de huelga de 2023 e incluye todos los puntos que quedaron pendientes entonces. Dos de los sindicatos del banco social se descuelgan de la firma por considerar insuficiente el convenio.
Economía
Fiscal Impuestos de Trump: subida a los consumidores y protección a Silicon Valley
Las primeras medidas fiscales anunciadas por el nuevo presidente de los Estados Unidos dejan bien claras sus intenciones, quiénes se van a beneficiar de ellas y quiénes las sufrirán.
Serbia
Balcanes Dimite el primer ministro serbio, Milos Vucevic, por las protestas estudiantiles contra la corrupción
El país balcánico entra en fase de Gobierno técnico después de que cientos de miles de personas precipitaran la caída de un Ejecutivo al que se acusa de ser responsable de la caída de una marquesina que causó la muerte de 15 personas.
Palestina
Genocidio El ejercito israelí sigue matando en Gaza pese al acuerdo de alto al fuego
Mientras cientos de miles de palestinos y palestinas del norte de Gaza regresan a sus tierras formando una inmensa columna, las fuerzas sionistas prosiguen con sus ataques sobre el pueblo gazatí.
LGTBIAQ+
Estudio Discriminadas en la educación, la sanidad y el trabajo: la situación de las personas LGTBIAQ+ con discapacidad
El 78% de las personas LGTBI+ ha experimentado algún tipo de discriminación en el ámbito educativo. Es una de las conclusiones del estudio ‘La situación de las personas LGTBI+ con discapacidad en España’ presentado este lunes.
València
Lawfare Mónica Oltra es absuelta de calumnias contra el presidente de Ribera Salud
Alberto de Rosa, responsable de la empresa que gestiona las concesiones de sanidad pública de gestión privada, retiró su demanda un día antes del juicio, por lo que ha sido condenado a costas.
Análisis
Análisis La vivienda, un problema democrático
La falta de políticas justas que equilibren las relaciones de poder entre propietarios-rentistas-bancos e inquilinos-consumidores da cuenta de un problema estructural de la democracia.
Barcelona
Barcelona Mossos y Guardia Urbana desalojan a la Antigua Massana sin notificación previa
La orden de expulsión por vía administrativa quedó suspendida el pasado 17 de octubre y los abogados del centro social denuncian que no han recibido ninguna orden judicial de desalojo.

Recomendadas

Medio rural
Reportaxe As mulleres rurais soñan con deixar de ser heroínas
A falta de servizos básicos no rural é a primeira pedra no camiño de quen quere vivir e desenvolver os seus proxectos fóra da cidade. Aínda así, o rural galego atópase á cabeza en canto a titularidade feminina respecto á media do Estado español.
Literatura
Letras Galegas Da Sección Feminina do franquismo ao Cancioneiro Popular Galego: o pobo é quen canta e baila
As cantareiras protagonizarán o Día das Letras Galegas de 2025. Beatriz Busto e Richi Casás fálannos delas, de Dorothé Schubarth, do Cancioneiro Popular Galego e da dificultade de acceder aos arquivos sonoros que conservan as súas voces.
Jaén
Andalucía Lopera no quiere que Greenalia especule con sus olivos
Decenas de pequeños olivareros de la Campiña Norte de Jaén podrían perder sus terrenos en beneficio de una empresa que quiere talar los árboles para instalar siete parques fotovoltaicos.
México
Fronteras Tijuana concentra los estragos del cerrojazo de Trump
Frente a la aduana de Estados Unidos se acumulan los migrantes que se han quedado sin cita para su tramitación de asilo, cuya esperanza merma al ver los grupos de deportados que son devueltos a México.