Movimiento vecinal
Re-descubrir a política: a comunidade fronte a inxustiza

A veces esquecemos como os sistemas políticos se reflicten na nosa vida cotiá, nos nosos xeitos de relacionarnos coas demais persoas. Mais sería iluso pensar que un home que ostenta e usa o seu capital económico para “pagar” as festas da parroquia e así manter unha boa imaxe fronte á comunidade á que logo lle paga tres euros á hora no seu negocio, non ten relación co caciquismo, cunha forma de facer política coa que nos relacionamos desde, polo menos, o século XIX.

A primeira vista, parecese que certos feitos son meras idiosincrasias locais ou aspectos circunstanciais que non gardan relación co algo máis grande ca nós, algo que nos transcende. As veces fai falta a perspectiva outorgada polo paso do tempo e un ollo crítico para decatarnos de que o que outrora pensabamos como algo “normal”, non o era tanto; que, por máis aceptado e reiterado que estivese polas estruturas de poder, non era nin é o mellor nin o único modo en que podíamos ou podemos relacionarnos.

Ficar no costume

Hai pouco houbo na miña parroquia unha xunta da Comunidade de Montes. É unha reunión que convoca ás persoas rexistradas como comuneiras. É dicir, case toda a miña veciñanza. Lembro que, a primeira vez que fun a unha destas xuntanzas, aburrinme moitísimo: apenas alcanzaba a entender a dinámica e estaba lonxe de atopar o sentido do encontro mesmo. 

Por veces, parecíame que había xente que tomaba a reunión como unha escusa para saír un pouco da casa e convivir coas persoas que non vían hai meses. Outras veces, sinxelamente, parecíame que había xente que ía só polo afán de causar algún tipo de polémica, para iniciar discusións que chegaban até o punto en que todo o recinto retumbaba con alegacións, berros, comentarios sarcásticos e saídas dramáticas...

Para a miña maior sorpresa, as tensións desaparecían segundo se mudaba de tema ou se remataba a sesión. Iso si: conforme asistía a máis xuntanzas, decateime de que a xente, en xeral, saía satisfeita destes encontros. Unha vez, logo de saír dun, na andaina de volta á casa, unha das miñas veciñas díxome cun ton que manifestaba certo alivio: “Antigamente nas xuntas non nos deixaban falar”.

Polo que me contaron despois, souben que a miña veciña estaba a facer referencia á antiga mesa directiva da Comunidade de Montes, que se apropiaba do uso da palabra. Pero se impoñer o silencio fose pouca cousa, tampouco explicaban ben os asuntos que se trataban nas “asembleas”, as cales, máis que outra cousa, semellaban rodas de prensa. Esta actitude déspota coa que exercían a súa autoridade, con todo, non podería ser explicada sen o seu contexto histórico. Correspondía á educación que eles recibiran. Estaban imitando o que coñecían. O curioso –e terríbel- do caso é que os tres homes que formaban a mesa directiva lle impoñían unha xerarquía inapelable á súa propia veciñanza. Diso hai seis anos. Por se alguén aínda pensa que os resaibos do franquismo remataron, por arte de maxia, coa transición ou co paso do tempo.

Porén, hoxe o panorama mudou bastante. Eventualmente houbo eleccións e, tanto a mesa directiva como as reunións, deron un xiro. Para comezar, agora o encontro ten, de feito, un cariz asembleario: hai actas e ordes do día, explicación dos puntos complicados de entender, votacións, diálogo e, por suposto, están presentes as discusións de sempre, que non poden faltar, como se serviran para darlle un pouco de “sustancia” a todo.

Aínda así, con todos eses cambios, parecíame que seguía a imperar a idea de que as asembleas non servían de moito, o que se ratificaba coa crecente ausencia de comuneiras e comuneiros cada nova reunión.  Por outra banda, quen asistía se aburría se non había ningún tipo de confrontación e, á hora de votar, adecuábase segundo os votos da maioría. Por máis que a estrutura mudase e estivese disposta para rachar coas vellas dinámicas, o sentido das asembleas seguía sen facerse del todo visible. 

Atopar un sentido

O mes pasado convocouse a unha reunión extraordinaria para informar e determinar as seguintes accións a tomar con respecto á explotación canteira que probablemente farase no monte comunal en calquera momento do ano.

A situación foi a seguinte: hai máis de dez anos, unha empresa chegou coa antiga xunta directiva da Comunidade de Montes para presentarlles un contrato que establecía que a Comunidade lle cedía á empresa todo o monte comunal por dez anos para que esta fixese exploracións e unha posterior explotación mineira. Ían pagar á Comunidade 12.000 euros ao ano. Os da mesa directiva levaron o asunto do contrato á “asemblea” veciñal. Mais non explicaron ren. Non houbo lugar para as dúbidas. Non falaron dos puntos do contrato nin das implicacións ecolóxicas. Só falaron do potencial ingreso económico. O voto foi unánime: o monte quedaba por dez anos a disposición da empresa.

Digresión: Non quero avanzar sen sinalar o modus operandi desta empresa mineira –e que supoño que é unha entre moitas-  que manipula e engana ás labregas para explotar os montes comunais. Ofrecenlles unha suma de cartos que abraiaría a calquera, mais que para eles representa unha ínfima parte das súas potenciais ganancias. Non lles explican o que suporá a explotación en termos ambientais nin como afectará a calidade de vida e recursos das comunidades. É un tipo de espolio legal por parte da iniciativa privada baseado no aproveitamento, manipulación e abuso das comunidades rurais.

Esta vez, na derradeira asemblea explicáronse todos os puntos do contrato e as condicións que, se se len con atención, non favorecen a ninguén máis que á empresa. Falouse das consecuencias medioambientais, da potencial contaminación da auga da traída que abastece á metade da aldea. Ante a sorpresa da veciñanza, a actual mesa directiva respondeu: “Todo isto votárono vostedes no 2006.” Silencio.

Corría na atmosfera unha sensación de desconcerto. Nin sequera é que foran enganados. Sinxelamente non sabían ren. A manipulación dos empresarios concatenouse coa dinámica autoritaria e déspota das antigas “asembleas”.

O mutismo rachouse coa voz do director actual da Comunidade de Montes, quen dixo: “É importante que nos decatemos que o que se decide aquí importa”.  De pronto, algunhas pezas do crebacabezas encaixaron e reconstruíron parte do sentido desas xuntanzas. Foi como se o home lles dixese ás persoas: Tedes voz. 

Dito isto, procedeuse á votación sobre se levantar un recurso contencioso contra á empresa. Era a última esperanza de evitar a explotación do monte. Votouse a favor, aínda que as probabilidades de gañar fosen ínfimas. Niso, un veciño levantou a man e declarou: “Eu penso que, ademais de levar a cabo o recurso, temos que organizarnos, facer unha mobilización social. Non podemos quedarnos cos brazos cruzados a esperar a resolución do xuízo.”

“Boh, a nosa aldea nunca foi unida”, respondeulle unha veciña. Comezou entón unha discusión máis. Pero, máis que un enfrontamento de distintos puntos de vista, era a batalla da comunidade contra o derrotismo, contra o silencio que lles fora imposto. Agora que tiñan voz tiñan a opción de usala.

Voz, poder e responsabilidade

A asemblea é un espazo de encontro onde as persoas se volven a atopar logo de meses, onde falan, rin e discuten. Ao final, é un territorio que forma parte da vida e xustamente niso radica parte da súa importancia: non é unha cámara de deputados onde, a porta pechada, se decide sobre a vida dos que están fóra, lonxe, afastados. Aquí a xente se coñece, sabe que problemáticas hai, lévaas á mesa e chega a un acordo... aínda que este chegue despois de varios momentos de tensión, berros e enfrontamentos. Ao final, fan política: organizan a vida en colectivo.

Así, as reunións veciñais son un lugar onde as persoas poden asumir o seu papel na comunidade e a responsabilidade que supón non só ser parte dela, senón tamén a de ser co-propietarias do monte. Deste xeito, a mesma perspectiva sobre a terra muda. Deixa de ser só un lugar a explotar, un campo de caza, unha fonte de madeira. É fogar, cultura, un patrimonio que ten que ser resgardado, protexido, defendido.

Por iso é fundamental rachar coas pequenas dinámicas que impoñen o silencio. Que xustifican o establecemento de xerarquías e abuso de autoridade co sinalamento dunha suposta “ignorancia”, que non é máis que dicirlle ás persoas: “ti non es capaz de decidir sobre a túa propia vida. Non sabes que che convén.”

Un lugar de diálogo, onde as persoas se saiban con voz e voto é fundamental para asumir con pracer a responsabilidade. É o punto de partida da organización: se temos voz, que podemos facer con ela? É o xerme do cambio. E está en todos nós.