Música
“Falar de afecto é revolucionario cando a necropolítica imponse a corpos como o meu”

Bia Ferreira (Minas Gerais, Brasil, 1993) define a súa arte como música de mulher preta. E é que a violencia estrutural da súa experiencia vital converteuna á forza nunha referente da nova onda do movemento negro, feminista e queer do mundo lusófono. Coa súa música conseguiu facer unha oposición cultural e transversal ao goberno do ultradereitista Jair Bolsonaro cun alcance co que soñan miles de representantes políticos. Ferreira non esquece de onde vén e onde vai. A vinculación constante aos movementos sociais da súa terra e o seu forte sinal político brota en cada unha das súas frases e en cada unha das súas cancións. Este sábado 3 de xuño, actúa como cabeza de cartel no XVI Festival Alternativo Millo Verde (Redondela, Pontevedra).

Pódese separar a música e a arte da actividade política?
Creo que non hai maneira posible de facelo. Unha das principais funcións da arte é facer unha denuncia do seu tempo. E cando digo denunciar, non me refiro necesariamente a todas as cousas malas, senón contar o que pasa no teu momento histórico. Esa é a función da arte. Os poetas e os escritores xa falaban da Revolución Francesa máis de cincuenta anos antes de que ocorrese. A arte ten ese poder de difundir a revolución. Polo tanto, creo que calquera tipo de arte que non teña isto como rumbo, que non teña isto como obxectivo, acaba cruzando esta liña tan fina entre a arte e o pan e circo, que se emprega para manipular mentes. Entendo que a miña arte está feita para xerar a emancipación das persoas que se parecen a min e queren esta mesma revolución social. A arte constrúe a sociedade.

En Cota Não É Esmola defendiches sen concesións e con gran alcance o sistema de cotas raciais reforzado por Lula da Silva e ameazado por Jair Bolsonaro. Que sentiches cando Lula volveu ao goberno?
Alégrome que me preguntes por isto porque creo que as opcións que tiñamos en Brasil eran tan malas que Lula converteuse nunha decisión unánime como salvación para a saída de Bolsonaro. Pero ollo, aínda que Lula volvese, aínda temos moitos problemas que están sen resolver. Sabemos que os proxectos sociais do goberno Lula volverán traballar pola emancipación do pobo pobre, por exemplo, pola inclusión de cotas nas universidades. Pero de nada serve ter cotas nas universidades se non podes garantir un dereito mínimo para que estas persoas permanezan alí. Creo que agora estamos no momento de loitar non só polo mantemento das cotas, senón polo mantemento da vida destes estudantes que entran na universidade por cotas. Así que creo que o goberno de Lula é extremadamente importante porque é un goberno que pensa na poboación máis pobre, que é a maioría en Brasil.

Dilo con certo escepticismo?
Teño certo receo de que esteamos a depositar demasiadas esperanzas nunha soa persoa para cambiar Brasil e non nunha acción colectiva de transformación. Foi importante que Lula entrase porque sacou a Bolsonaro co que nos dirixiamos a un lugar de non retorno. Pero creo que tamén temos que traer a nós mesmos a responsabilidade da transformación e a reconstrución de Brasil despois de Bolsonaro e non deixar isto só en mans de Lula. Porque, si, Lula está de volta e iso é bo. Pero creo que podemos facer esta provocación na xente: non é Lula quen nos vai salvar. Se non nos mobilizamos social e colectivamente non van pasar cousas que nos salven. Temos un Congreso moi conservador no Brasil. Así que, para que se aproben leis que beneficien á poboación, temos que facer un traballo colectivo moi grande para convencer a ese Congreso. Por iso trato de levar esta narrativa a outro lugar. Se non nos unimos para facer esta construción intelectual da educación popular, non imos conseguir esa transformación.

Nese Brasil no que creciches, como se relaciona a música cos movementos sociais?
Creo que os movementos sociais achegaron aos artistas entre si porque entenderon o lugar de marxinación da arte durante este últimos catro anos. Os movementos sociais foron extremadamente importantes para manter vivos aos artistas que fan unha arte como a miña. Creo que o que dicimos é importante e entendo que se non fora polos movementos sociais, non habería un festival con propietarios brancos racistas que nos contratasen para facer este tipo de traballo. A relación entre os movementos sociais e a arte está estritamente ligada á facilidade que ten a arte para introducir temas de educación popular.

É máis útil que as aulas?
A arte consegue atravesalo todo. Ás veces vas a unha clase de educación política e non es capaz de entender algo que unha canción de dous minutos e medio pódeche explicar. Por iso creo que a arte, e especialmente a música, é utilizada como ferramenta de educación polos movementos sociais, sobre todo en Brasil. É realmente unha ferramenta para a emancipación de persoas en mundos rurais, nas favelas... dunha maneira máis lúdica, dunha maneira máis didáctica que simplemente falando unha chea de palabras difíciles, porque a maioría de persoas non tiveron acceso á universidade ou non tiveron acceso a unha educación de calidade até o punto de ser capaces de procesar informacións académicas. Así que creo que a arte e os movementos sociais fixeron esta unión para poder popularizar temas que son importantes para a nosa loita.

Se non fóra polos movementos sociais, non habería un festival con propietarios brancos racistas que nos contratasen para facer este tipo de traballo"

Onde nace o teu discurso político e que relación ten coa música que fas?
Veño dunha familia moi cristiá. Os meus pais son misionarios evanxélicos protestantes. Veño dun lugar moi conservador que propaga ideas racistas e xenófobas. Aínda que a miña familia é totalmente negra, é unha familia que abrazaba discursos racistas en nome da Igrexa. Así que, para deconstruir este proceso, necesitaba entender quen era eu. Tiña 13 anos e comprendín que era lesbiana. E desde o momento en que o verbalicei, ese ciclo social da Igrexa deixou de ser un lugar no que eu puidese estar. Esas persoas excluíanme desa socialización. Así que, despois diso, empecei a entender e a estudar de verdade. Sobre o que é ser un corpo negro na sociedade, sobre quen era eu. Entrei no Sindicato de Estudantes da escola, polo que tiven que facer algúns cursos de formación política, tiven contacto con algúns procesos de formación política e neste lugar comprendín que vivir en Brasil, ser muller negra e lesbiana tiña un recorte social que me colocaba na base da pirámide. E que a maioría das persoas que se parecían a min tamén estaban na base desta pirámide. Non sabían que seguían reproducindo ese lugar para manter os privilexios dos demais.

Hai un xiro no teu pensamento cando identificas esa violencia estrutural?
Claro. Empecei a entendelo todo, empecei a querer falar das cousas que estaba a aprender á xente que viña de onde eu viña, que non tiña acceso a esta información. Así que a partir dos 16 anos empecei a escribir máis sobre o tema. E aos 20 decidín que só ía falar das cousas que escribía, que só ía cantar o meu propio traballo, que xa non ía cantar a música doutros. Quería difundir a mensaxe no que cría como o meu principal proxecto na vida. Agora teño 30 anos, hai 10 que elixín traballar facendo arte e política para a emancipación da xente e tamén para a miña emancipación. Porque creo que todos os lugares, todas as portas polas que entrei, todos os países que visitei foi grazas á miña arte. Foi a arte o que me levou a este traballo de educar á xente a través da cultura e a través da política. Creo que foi unha boa decisión. Tentar mostrar á xente que a música brasileira é algo máis que mulleres negras espidas hipersexualizando os seus corpos. É máis que entroido e festa e bebedeira e turismo sexual. Que se nos respecte fóra do Brasil, presentando a arte brasileira, a cultura brasileira, con este rumbo político e que se nos recoñeza por iso, para min é unha honra, si.

A maior desobediencia civil que podemos ter é manternos vivas“

Es é unha das moitas artistas e activistas que dan forma ao movemento negro, feminista e queer no xigantesco mundo lusófono. Tiveches opción a non selo? É un privilexio poder falar do ceo azul e do bosque, como puiden lerche noutra entrevista?
Hai tempo, eu non podía falar desa forma. Estaba nun lugar de ”teño que falar de política, teño que falar de política“ e iso levoume mesmo a enfermar. Porque creo que cando tes acceso a informacións crueis sobre a sociedade, sobre a humanidade, sobre o mundo, acabas virando tola. O teu cerebro empeza a desesperarse. Cando empezas a ver o degradante que é a forma en que estivemos vivindo e como se construíu a sociedade, perdes un pouco a esperanza. Dixen basta a ese lugar. Hoxe en día, si creo que é un privilexio poder falar de ceos azuis, de amor, de afecto, pero máis aló deste privilexio, creo que tamén é unha tecnoloxía de supervivencia para nós. Creo que entendín que falar de afecto, que falar do imaxinario da vida é revolucionario nun mundo onde unha necropolítica imponse a corpos como o meu. Vivindo en Brasil, que é o país que mata a un mozo negro cada 23 minutos, que é o país que máis mata á poboación queer no mundo, falar de amor, falar de manter a vida, falar de como ser feliz, construír este imaxinario é revolucionario. Porque a maior desobediencia civil que podemos ter é manternos vivas.

A idea de non poder falar do afecto formaba parte da colonización da miña mente para que non seguise viva”

Por iso fixécheslle espazo a estas emocións no teu último disco?
Si. No meu último disco, que se chama Faminta (Fame), trouxen estas dúas cousas. Claro que teño unha segunda parte, que é unha parte que fai unha análise da situación política do últimos catro anos no Brasil, pero a primeira parte é sobre o afecto. É sobre o ceo azul, é sobre sentar nunha herba verde, falar e charlar, é sobre a tecnoloxía de supervivencia a través do afecto. Creo que antes deste disco tiña unha idea moi de “non podo falar diso, non podo falar diso”. Pero esta idea de non poder falar diso tamén formaba parte da colonización da miña mente para que non seguise viva. Así que, entendendo isto, quería dicirlle á xente que pensaba que non podiamos falar diso, pero en realidade falar diso é a maior revolución que podemos facer. Porque é para eles que estamos vivos e buscando maneiras de permanecer así, vivos, felices, sorrindo. Creo que na miña construción de vida e de arte fun cambiando algunhas formas de pensar, fun entendendo que hai varias formas de manterse vivo e o afecto, este imaxinario de vida, é moi importante para que nos manteñamos así.

Que lle dirías a unha nena brasileira que, como ti fai quince anos, está a tratar de arrincar o seu proxecto artístico?
Refachos de cultura para facer latexar o corazón. Iso é o que lle diría. Con arte e coñecemento, venceremos. Trae un refacho de cultura, unha inxección de poesía, porque a arte salva e cura e faino en moitas vidas. Resistir con arte é revolución. Queren idiotas con armas na man, pero a arte é revolución. Temos a nosa voz, temos o corazón para manter as cousas desgarradas, para abrir mentes máis fortes que canóns. A música é o doce da vida. Así que creo que unha moza de 15 anos é bo que entenda que facer arte é revolución, que facer arte é a emancipación das mentes, a emancipación de si mesma. Creo que se trata simplemente de crer. E tamén facer arte sen esperar ter moito diñeiro. Digo isto porque creo que moita xente se mete na arte porque pensa que é algo que dá diñeiro. Pero os que fan arte por diñeiro perden a verdadeira conexión coa arte. Porque a arte faise para curar. Claro que vivimos diso, claro que temos facturas que pagar. Pero creo que o que tería que dicirlle a unha moza é: “Non son rica, non teño casa propia”. Pago aluguer. Os meus pais pagan un aluguer, utilizo o sistema público de saúde, pero podo pagar as miñas facturas e podo pór a cabeza na almofada sabendo que o que fago está en consonancia co que creo.