Medio rural
Alcumes e historia: formas de nomear no contexto rural

A uns metros do río que indica o inicio da parroquia, hai un desvío oculto pola inmensidade das mimosas que invaden a estrada.  A sutil vía, na que apenas colle un coche pequeno, permanece escondida e é imposible mirar onde remata. Alí, un día, detívose a furgoneta de Correos Express  e desde a ventá preguntou: “perdoa, Manuel Barcia Rodríguez?” Quedou a xente a mirar para el. O primeiro dixo: “Non, pois non lle sei. Sóame, pero eu creo que é máis pa´diante...” E a muller que o acompañaba completou: “Boh, é o Tourona. Creo que lle chaman Manuel. Siga e dá volta ata chegar ao bar”. O home marchou, pero as persoas que quedaron alí na metade da estrada aínda dedicaron tempo para fochicar no pasado. Querían verificar se acaso Manuel e o Tourona eran a mesma persoa. 

A confusión de estas persoas non é sorprendente cando se fala de espazos onde hai un dobre nomeamento. O primeiro rexe no marco civil e eclesiástico, resulta do nome que se lle asigna ao pequeno e á pequena cando nace. O segundo, con todo, goberna no ámbito do público e é produto dunha herdanza colectiva. Este, ao igual que os apelidos, transmítese e permite que un mesmo nome poda distinguirse do resto. No caso galego, os nomes de Manuel e José foron sorprendentemente empregados ata a década dos oitenta e resulta probable que os alcumes permitisen distinguir entre moitas persoas que levaban un mesmo nome. Xa que logo, en moitos espazos, as persoas eran nomeadas dúas veces.  

Este segundo nome é un xesto comunitario que, dalgún xeito, lembra a función primixenia de dar un nome propio. Trata de construír un marco de referencia útil –que permite distinguir a un particular dun conxunto xeral-, pero, a diferenza do nome de pila, garda unha historia e responde ao ánimo dunha comunidade. O nome habitual case sempre é asignado con arbitrariedade, mas o alcume, ao igual que moitos sobrenomes, gardan unha historia herdada que, dalgún xeito, se conserva cada vez que o nome é empregado. 

Un día, chegáramos a casa de Carmen onde aproveitamos para merendar. Alí, nun momento de silencio, ela pensou en voz alta sobre o seu propio alcume: “Será que o Pereiro foi un home que vivió aquí hai moitos anos. Meus país contaranme que se cre que foi un señor moi forte capaz de coller un feixe de toxo con apenas un anaco de pel de ovella para non facerse dano”. Preguntámoslle se sabía algo máis e  despois chamamos a súa atención sobre o alcume que levou a nosa casa durante anos. 

Certamente, o sobrenome pereiro podería derivar da arbore froiteira, pero non necesariamente. O que resulta relevante do alcume é que nos permite construír un pasado identitario que, dalgún modo, podemos imaxinar e elixir. Algo parecido tamén sucede coa mística detrás dos apelidos. Dalgún xeito, os alcumes nestes contextos son case pura historia común. 

Nalgunhas outras ocasións, os sobrenomes aluden a historias moito máis próximas e vívidas.  Como é o caso de aqueles que nomearon “da molanchina”, cuxo alcume deriva da lingua asturiana e refírese ás persoas que tiñan o traballo de viaxar polas aldeas como afiadores. Sexa pola súa condición nómada ou polas precarias condicións ás que alude, os involucrados procuran non  atender o chamado dese sobrenome. A referencia alude a apenas unha poucas xeracións atrás é carga con esa historia de penuria que non quere ser lembrada. Así, os sobrenomes tamén operan nese espazo de tensión: no que a memoria e a tradición quere ser negada. 

Se no primeiro caso o alcume era a marca dun relato case mitolóxico, no segundo so hai mostras dun pasado doloroso e incomodo. Isto só demostra o máis obvio: os alcumes son nomes cargados de historia. Dunha historia que os involucrados deciden ou non habitar. No xogo real do nomeamento, non hai sentido de conservación lingüística senón de activación ou negación da memoria. Aínda que moitos dos alcumes son explicitamente rexeitados, tamén certos sobrenomes son empregados a pesar do desacordo dos  involucrados. 

O uso de alcumes no contexto rural pouco ten que ver coa individualidade do nomeado. A diferenza do sobrenome convencional que se recolle dun único suxeito, o alcume rural serve para sinalar a unha comunidade concreta. Neste sentido é moito máis parecido a un apelido e resulta obvio supoñer que estes últimos colleron as formas dos alcumes previos ao xurdimento do rexistro civil. Agora ben, o que aquí interesa son os alcume vivos, que, aínda despois da formalización dos apelidos oficiais, continúan sinalando comunidades e discutindo a súa propia historia. 

A delimitación dos alcumes, a diferenza dos apelidos, en moitas ocasións está relacionado cun núcleo territorial e despois cun lazo sanguíneo. Entón, case sempre nomease a casa dos papeiros para delimitar unha comunidade concreta. Un dos papeiros pode vivir despois noutra casa e conservar o nome, pero tamén un forasteiro pode chegar á casa dos papeiros e adoptar o alcume. Entón, resulta habitual que un familiar de lonxe ou un coñecido que chegue a vivir a unha casa da zona sexa nomeado co alcume do seu novo fogar. Nun primeiro momento, a comunidade emprega o sobrenome no seu sentido máis primario: referenciar ao forasteiro e incluílo nun certo marco coñecido. Pero, despois o novo integrante forma parte da historia que o sobrenome carga. 

***

Chegou de Madrid unha parella para habitar unha casa  que levaba anos en estado de abandono. Era unha propiedade herdada e eles dedicaron varios meses a facer reformas para poder vivir alí. Con todo, a rapaza, herdeira da propiedade, estaba moi interesada en saber que alcume era o propio da nova casa e tamén da súa familia. Despois de facer un sinxelísimo traballo de campo, atoparon que a “os do arameira” era sobrenome que correspondía á casa. Porén, e sen importar o esforzo, o alcume non se reactivou para referirse á casa dos recen chegados. 

É innegable, entón, que, a diferenza dos apelidos adscritos ao rexistro civil, os alcumes se poden perden cando se distancian do centro que lle deu orixe. É  obvio que o proceso migratorio supón a extinción de certos sobrenomes e que o proceso de recuperación poucas veces é satisfactorio. Tamén é innegable que os alcumes poden desaparecer cando o nomeado insiste en deixar de responder a el ou fai explícito o seu desgusto. Pero, máis alá da intención de conservar os usos, chama a atención o feito de que á comunidade é capaz de producir novos e reorientar os que xa existen. Así, o colectivo insiste en imaxinar a base da que xurde o nome: unha nova memoria, unha historia, as aparencias. O dinamismo, que se activa no acto de nomear publicamente a alguén, nada ten que ver coa estabilidade propón o rexistro escrito dos nomes. Xa que logo, o nomeamento é un territorio de negociación e consenso.