Memoria histórica
Montse Fajardo Pérez: “As mulleres son as grandes esquecidas da represión franquista”

A transmisión familiar da represión, silenciada polo medo de posguerra, despertou o interese da escritora Montse Fajardo pola recuperación da memoria desde unha perspectiva feminista.
Montse Fajardo
A escritora Montse Fajardo Pérez. Foto cedida
12 may 2021 08:03

A escritora Montse Fajardo (Vilagarcía de Arousa, 1973) tomou conciencia da conexión entre represión franquista e impunidade escoitando as historias que lle contaba de nena a sua avoa materna, Pepita, sobre os tempos da guerra civil. Cando lle preguntaba que lles pasara aos homes que foran á casa da señora Luísa —como tantas outras— para matarlle ao fillo republicano que tiña agochado, a avoa Pepita respondía que non lles pasara nada porque eles eran os que mandaban. Esa transmisión familiar da represión, silenciada polo medo de posguerra, despertou o interese de Fajardo pola recuperación da memoria desde unha perspectiva feminista.

Desde hai anos compaxina o seu labor como investigadora no programa do Concello de Pontevedra A memoria das mulleres cunha obra narrativa de non ficción baseada no relato testemuñal da represión franquista e da violencia machista sobre as mulleres, na que figuran títulos como Matriarcas. Mulleres en pé de vida (Todogrove, 2013), Un cesto de mazás. Memoria das vítimas do 36 e do tempo que veu (Autoedición, 2015) e Invisibles. Relatos do maltrato (Edicións Matriarcas, 2019). Con ela conversamos sobre a necesidade de recuperar a memoria histórica desde unha perspectiva de xénero.


Como se investiga sobre memoria histórica para documentar a represión franquista que sufriron as mulleres?
É como facer un crebacabezas. Primeiro pos o marco e logo vas enchendo o espazo que está baleiro con pezas. En Pontevedra, o rigoroso traballo de documentación que fixera o historiador local Xosé Álvarez Castro serviume como marco de referencia para profundar sobre a represión franquista que sufriron as mulleres en Galicia a través da memoria oral. A pesar de ser unha metodoloxía cuestionada, eu declárome firme defensora da memoria oral no proceso de investigación histórica. Penso que serve para encher os baleiros que deixan os papeis. Ademais, cando se investiga con perspectiva de xénero, a memoria oral é incluso máis importante.

Que tipo de represión sufriron as mulleres despois do golpe de Estado de 1936?
As mulleres son as grandes esquecidas da represión franquista. É verdade que houbo máis homes asasinados e máis homes que entraron no cárcere, pero sobre as mulleres exercéronse torturas e vexacións particularmente sexistas, como agresións sexuais, tatuaxes na pel, rapas do cabelo e inxestións obrigadas de aceite de rícino. Ademais, esta represión non se dirixiu só contra as mulleres que se significaron política e sindicalmente ou que foron solidarias naquel tempo, senón tamén contra outras mulleres que estaban emparentadas con homes represaliados.

“Agás alguna excepción no ámbito local e provincial, en Galicia non hai políticas públicas de memoria. Isto explica que se empece a investigar polo máis evidente e que a represión franquista sobre as mulleres quede relegada a un segundo plano”

Houbo mulleres que chegaron a tolear a causa destas continuas vexacións, como as irmás Fandiño Ricart, as dúas Marías de Santiago, que viñan de familia anarquista e foron duramente violentadas. Malia que non aparecen nas listaxes de vítimas, eu considero que as viúvas e as crianzas que foron deixando os asasinatos e encarceramentos de homes tamén sufriron unha forte represión franquista porque quedaron na indixencia. Tampouco hai que esquecer a perda de dereitos. Neste sentido, todas as mulleres foron vítimas do golpe de Estado de 1936, incluso aquelas que defendían o bando golpista.

Por que está tan pouco investigada a represión franquista sobre as mulleres?
O tipo de represión que afecta máis aos homes, como os asasinatos e encarceramentos, queda rexistrado dalgún xeito. Un certificado de defunción no que se indica que a causa do falecemento foi unha hemorraxia interna xa nos dá pistas de que esa persoa puido ser asasinada. Respecto da represión que sufriron as mulleres, non temos documentos que recollan as agresións sexuais ou as rapas do cabelo. A dor dunha viúva que saca adiante as súas criaturas despois do asasinato do seu home tampouco aparece en ningún papel. Para min, estas mulleres igualmente foron vítimas da represión. Son as historias que máis interese teño en recuperar.

Dentro do movemento de recuperación da memoria histórica hai consenso respecto da necesidade de aplicar unha perspectiva de xénero na investigación?
Hoxe en día é impensable facer memoria sen ter en conta ás mulleres. Sen embargo, si hai unha tendencia a poñer o foco nos asasinatos e encarceramentos porque está todo por facer. Agás alguna excepción no ámbito local e provincial, en Galicia non hai políticas públicas de memoria. Isto explica que se empece a investigar polo máis evidente e que a represión franquista sobre as mulleres quede relegada a un segundo plano.
“Coa Lei de Amnistía de 1977, que foi unha lei de amnesia, apuntalouse o esquecemento sobre as vítimas”

En termos xerais, en que punto está este ámbito de investigación. Queda moito por esclarecer sobre este periodo da nosa historia?
Coñecemos a punta do iceberg. Acceder aos arquivos, paradoxalmente, é agora bastante máis difícil do que era na década de 1980. A regulación en materia de protección de datos persoais utilizouse interesadamente para atrancar o labor investigador. Pero o gran melón que hai que abrir sobre ese periodo histórico é, sen dúbida, a represión económica. Está demostrado que ese rexime non era tan austero como se nos vendeu no discurso oficial, senón que era un rexime corrupto, caciquil e ladrón. Hai xente que investigou, pero creo que hai que afondar no enriquecemento que tiveron certas empresas e institucións, como a Igrexa, a costa do traballo escravo ou da apropiación de bens. A nosa democracia ten unha débeda histórica coas persoas represaliadas, pois coa Lei de Amnistía de 1977, que foi unha lei de amnesia, apuntalouse o esquecemento sobre as vítimas.

E no referente á represión que sufriron as mulleres durante ese periodo?
En xeral, está máis recuperada a historia de represión social e política pegada a 1936 que a do tardofranquismo. No caso das mulleres, a represión de corte franquista incluso se estendeu até os anos oitenta, xa que a amnistía non aplicou sobre as máis de 300 presas que cumprían condena por delitos relacionados coa sexualidade, como a prostitución, o aborto ou o adulterio, e institucións tan sinistras como o Padroado de Protección á Muller seguiron funcionando con total impunidade. Esta historia está pouco estudada.
“No caso das mulleres, a represión de corte franquista incluso se estendeu até os anos oitenta, xa que a amnistía non aplicou sobre as máis de 300 presas que cumprían condena por delitos relacionados coa sexualidade, como a prostitución, o aborto ou o adulterio”

Que interese pode haber en silenciar esta represión de corte franquista exercida xa en democracia, mesmo entre os partidos tradicionais de esquerda?
Pasadas catro décadas aínda costa facer autocrítica do que se puido facer mellor durante a transición á democracia. Desde o PSOE reivindícase a memoria de 1936 porque naquel tempo houbo vítimas socialistas, pero non se entra a revisar o periodo de transición porque o partido foi parte do pacto de esquecemento. A mal chamada amnistía foi impunidade, xa que se perdoaron delitos de persoas do réxime que nin sequera foron xulgadas por eles e se mantiveron as sentenzas das persoas represaliadas.

En Invisibles, o último libro que lanzaches ao mercado editorial, tratas a violencia machista desde a perspectiva testimonial das mulleres que a sofren. Despois de ter investigado sobre represión franquista, atopas algunha conexión?
Violencia machista hai en todas as sociedades e todos os Estados, pero a visión patrialcal que se ten en España está relacionada coa educación social da Sección Feminina. Esas mensaxes de sumisión que recibiron as nosas nais e avoas continúan no subconsciente colectivo. A desigualdade que marcou o Franquismo entre homes e mulleres foi tremenda e agravou un problema que é global. Pasouse dunha escola laica a unha escola dirixida pola Igrexa que normalizou o seu relato misóxino, facendo unha distinción entre mulleres boas e mulleres malas que quedou moi arraigada na sociedade. Hai moitas persoas que superaron esa concepción sobre os roles de xénero, pero outras seguen ancoradas nas ideas que transmitiu a Sección Feminina. Habería violencia machista no Estado español se non existise o Franquismo? Habería, pero a concepción social sería distinta.
“A visión patrialcal que se ten en España está relacionada coa educación social da Sección Feminina”

Moito se ten falado sobre a oportunidade que perderon as mulleres en 1936 na súa loita pola igualdade. Pensas que o avance durante a II República está mitificado ou que realmente foi unha revolución social truncada?
Eu son unha gran defensora do tempo da II República, sobre todo polas reformas que se fixeron no ensino; pero si que é verdade que incluso nese tempo de conquista de dereitos sociais, as mulleres estaban en total desigualdade respecto dos homes. Esta situación hai que entendela naquel contexto. Pasaron case cen anos, pero eu estou convencida de que sen golpe e ditadura franquista seriamos un país máis maduro democraticamente.

Case corenta anos despois da morte de Franco, por que cres que os discursos de inspiración fascista teñen tanta acollida entre as distintas xeracións?
Precisamente pola falta de memoria. A maior parte da xente que apoia estes discursos, sobre todo as novas xeracións, descoñece o ideario fascista. Eu acudo a miúdo a centros escolares para dar charlas sobre memoria histórica e observo que hai nenos e nenas que non saben se Franco era un demócrata ou un ditador, xa que descoñecen totalmente esa etapa. Ademais, despois de tantos anos prevalece unha narrativa equidistante sobre a guerra civil. Explícase como un enfrontamento bélico de tres anos entre dous bandos que non pensaban igual, ignorando feitos como a existencia dun Goberno lexítimo ou que en Galicia non houbo guerra civil propiamente porque os golpistas triunfaron a finais de xullo de 1936 e a partir de entón non houbo dous bandos, senón xenocidio. Hai moita memoria que recuperar e faltan políticas públicas comprometidas.

Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra na túa conta.

Relacionadas

Entrevista La Poderío
Entrevista La Poderío Carmen Fernández Gálvez: “El origen de la creatividad está en la naturaleza”
Carmen Fernández Gálvez (1979) nace en Vélez Málaga. Como mujer inquieta y curiosa decide realizar estudios de psicología. Su pasión por la cosmética natural y los remedios vegetales comenzó años más tarde.
Brasil
Ana Carolina Lourenço y Fabiana Pinto “Organizar la imaginación es la lucha de nuestro tiempo”
En la vanguardia de los movimientos que plantaron cara a la extrema derecha bolsonarista, las mujeres negras cuentan con una largo recorrido en la disputa política brasileña. Un libro recoge su genealogía y sus miradas para el futuro.
Alemania
Alemania Feminicidios en alza en un país sin Ministerio de Igualdad ni ley de violencia de género
La convocatoria de elecciones en Alemania dejará en suspenso la propuesta para crear una ley específica de violencia de género en un país donde la última cifra oficial, 360 feminicidios en el año 2023, podría no reflejar una realidad mucho más grave.
#89847
12/5/2021 16:14

Encantoume este artigo 👍

0
0
Vigo
Sanidade Unha multitudinaria manifestación enche Vigo contra a privatización sanitaria orquestrada desde a Xunta
Ducias de miles de persoas e os partidos da oposición acoden ao chamado de SOS Sanidade Pública para reclamar “a reconstrución da área sanitaria de Vigo”, empobrecida pola privatización de servizos e os sobrecustos do Álvaro Cunqueiro.
Vigo
Política A exdirectora financeira de Povisa perfílase como a nova líder do PP de Vigo
Luisa Sánchez Méndez foi entre 1999 e 2023 alto cargo do Hospital Povisa desde onde Alfonso Rueda deulle o pulo á sanidade pública, dirixindo os Recursos Humanos da Consellería de Sanidade na área sanitaria de Pontevedra e O Salnés.
Medio ambiente
Minaría A Xunta xestiona a reactivación de 51 minas en Galiza coa licenza caducada
O goberno de Alfonso Rueda publicou medio centenar de concursos de dereitos mineiros con permisos caducados que abrirán as explotacións unha vez conclúa unha fase de análise e investigación do solo.
Rap
Poetas Puestos “Tanto los medios como la política quieren que seas un tonto feliz”
Charly Efe y Teko, acompañados de una banda, publican el disco ‘Tontos felices’ donde mezlcan su carrera en el rap con ritmos rock para crear lo que han bautizado como rap‘n’roll.
Ocupación israelí
Ocupación israelí Israel firma el acuerdo con Hamás, pero todavía tiene que votarlo el Gobierno
Los representantes israelíes en Doha validan el pacto para un cese temporal de las hostilidades y un intercambio de prisioneros. Este viernes se vota en el Gobierno israelí, donde dos partidos ultras se oponen.

Últimas

Groenlandia
Análisis Por qué Groenlandia es clave en la carrera por las materias primas
El anuncio de Trump parece salido de una precuela de la película 'Don’t Look Up', en la que los intereses geopolíticos y económicos no nos dejan ver el colapso inminente.
Opinión
Opinión Un alto al fuego hecho a la medida de Trump
El esperando anuncio del cese temporal de los ataques sobre Gaza responde a una estrategia de los EEUU de cambio de paradigma regional. El acuerdo es injusto e insuficiente para los gazaties, que han sufrido un genocidio aún impune.
Historia
Descifrando a historia As cortes de Melide, así foi como o medo da nobreza galega tratou de frear novas revoltas como a Irmandiña
No ano 1520 en Castela, estala a Guerra das Comunidades. Esta revolta vai ter un carácter antiseñorial e tamén en contra o novo rei, Carlos I. En Galiza, tamén tivo o seu eco.
Más noticias
China
Pulsos bajo el cielo Beijing rave: amor, unidad y respeto
Exploramos los entornos de la música electrónica underground en Beijing, donde los jóvenes siguen creando espacios y nuevas formas de relacionarse y entenderse
Gobierno de coalición
Gobierno de coalición El CIS vuelve a situar la vivienda como el principal problema de la población
Uno de cada dos votantes de las izquierdas sitúan la vivienda entre los tres grandes problemas que afronta el país. La encuesta del CIS muestra a los partidos de la izquierda en la misma situación de desinfle que el mes pasado.
Análisis
Análisis El PSOE intenta pescar en el río revuelto de la izquierda para acercarse al PP
Entre los votantes del PP sólo hay dos cosas que produzcan ilusión: el rechazo a Sánchez y su Gobierno e Isabel Díaz Ayuso. Feijóo, que no es una de ellas.
Galicia
Literatura Daniel Salgado reformula las claves de la poesía política en la contemporaneidad en 'Poemas realistas'
El discurso de este poemario convoca las dos ideas-fundamento que vertebran la poética de Salgado: la constatación de la ruina y la perseverancia en la posibilidad de un horizonte no clausurado.

Recomendadas

Literatura
Letras Galegas Da Sección Feminina do franquismo ao Cancioneiro Popular Galego: o pobo é quen canta e baila
As cantareiras protagonizarán o Día das Letras Galegas de 2025. Beatriz Busto e Richi Casás fálannos delas, de Dorothé Schubarth, do Cancioneiro Popular Galego e da dificultade de acceder aos arquivos sonoros que conservan as súas voces.
Historia
Historia La segunda vida de Joaquín Maurín
Alberto Sabio reconstruye en ‘Excomunistas’ la vida y el pensamiento del fundador del POUM: desde su politización en el republicanismo hasta su giro socialdemócrata y anticomunista durante la Guerra Fría.
Ocupación israelí
Expansionismo israelí El Golán sirio, radiografía de una joya natural diezmada por la ocupación israelí
Las actividades extractivistas del Estado israelí sobre los recursos hídricos o proyecto de parque eólico en las tierras colonizadas amenaza el sustento diario de las comunidades locales.
Represión
Represión Cómo descubrir a un infiltrado, el manual
Un grupo de afectadas por el espionaje policial publica un texto colectivo como herramienta y reflexión sobre este fenómeno.