O prelo
Ante a constante ameaza do fascismo, a defensa da vida

Umberto Eco desentraña o fascismo para que poidamos recoñecelo, desenmascaralo e sinalalo en calquera das formas coas que se camufla para filtrarse nas nosas vidas.
11 mar 2022 12:29

Hai uns anos, semellaba que podíamos baixar a garda e, coa seguridade de quen enuncia unha certeza, descansar sobre a estabilidade da democracia europea. Afirmamos que a época escura das guerras e os totalitarismos ficaba no pasado e que só quedaba afinar os detalles para alcanzar o bo vivir para toda a sociedade e xa non só para pequenas cúpulas privilexiadas. Cremos o conto de que Europa é o cume do progreso, o continente que vai sempre por diante e que marca a pauta que os demais, aínda no pasado, deben seguir. É quizabes por iso que o crecemento e posterior establecemento da ultradereita nos parlamentos e cámaras nos tomou por sorpresa. Mais isto só serviu para amosarnos que o fascismo sempre estivo alí, que ficara agochado, que nunca marchara. A ficción que nos contáramos rachouse.

Umberto Eco (Alessandria, 1932 - Milán, 2016) é un dos autores máis influentes da cultura occidental. A obra deste semiólogo, filósofo e escritor adoita centrarse na produción artística de vangarda (Obra aberta, 1962), na cultura de masas (O superhome de masas, 1976) e na análise e sistematización da teoría semiótica (Tratado de semiótica xeral, 1975). En 1980 publicou o libro que o consagraría como narrador, o xa clásico O nome da rosa, que recibiu o Premio Strega, máximo galardón literario de Italia.

No ano 1995, participou nun simposio na Universidade de Columbia. A conferencia que impartiu leva por título O Fascismo eterno e foi incluída na antoloxía Cinque scritti morali (1997).  Grazas á tradución de Benedict Buono e María Esther Martínez Eiras, Embora Edicións publica este texto por primeira vez en lingua galega.

Aínda que o discurso foi escrito pouco tempo despois dos atentados de Oklahoma City, un acto terrorista perpetrado por exmilitares simpatizantes da estrema dereita, Fascismo eterno dá ás lectoras a oportunidade de extrapolar o discurso do seu contexto até o noso. Coa claridade propia dun texto didáctico, o autor desentraña o fascismo para explicar a súa agoniante e constante presenza na sociedade. Nese sentido, Umberto Eco bríndanos, a través das súas palabras, unha oportunidade de comprender o estado das cousas e, sobre todo, de lembrar aqueles crimes que non deberían ser esquecidos xamais.

“En 1942, á idade de dez anos, gañei o primeiro premio dos Ludi Juvenies (un concurso de libre participación obrigada para rapaces fascistas italianos -é dicir, para todos os rapazes italianos). Elaborara con virtuosismo retórico o tema: “Temos nós que morrer para a gloria de Mussolini e para o destino inmortal de Italia?”. A miña resposta foi afirmativa. Era un mozo ben listo!”

Con este acto de memoria, comeza o libro. Non é pouca cousa: a través dos seus testemuños, Umberto Eco fala da incidencia do fascismo na vida cotiá e subxectiva. Así, desde a primeira páxina, o fascismo comeza a deixar de ser unha palabra afastada e coa sutil carga de estrañeza propia das cousas do pasado. O fascismo é subitamente algo máis tanxible, algo con implicacións na vida.

Ademais de dar espazo ás curtas anécdotas do autor, Fascismo eterno enumera as características do fascismo coa finalidade de facer fronte ao desdebuxamento do termo, ocasionado pola desinformación, pola trivalización e polo uso sen contexto e sen conciencia crítica. Esta fácil manipulación do termo, esa capacidade de camuflarse e desdebuxarse, ven de algo que sabemos desde hai tempo e que continúa a ser unha realidade: o fascismo carece dun proxecto político concreto e fundaméntase na retórica.

Neste punto, Umberto Eco axúdanos a comprender o que podería parecernos como unha serie contradicións entre diferentes proxectos fascistas. Dá luz sobre porque non podemos chamar nazismo ao falanxismo, posto que o primeiro é ante todo anticristián e pagán, mentres que o falanxismo era unha proxecto hipercatólico.

“O termo ‘fascismo’ adáptase a todo porque é posible eliminar do réxime fascista un ou máis aspectos e sempre se poderá recoñecer como fascista. Eliminade vós o imperialismo do fascismo e teredes Franco ou Salazar. Eliminade o colonialismo e teredes o fascismo balcánico. Engadide un anticapitalismo radical ao fascismo e teredes a Ezra Pound”.

Ademais disto, é fundamental mencionar un aspecto que devén da intolerancia ao desacordo do fascismo e do seu carácter nacionalista: a exacerbación e instrumentalización do medo á diferenza. Se, como di o autor, “para o fascismo, o desacordo é traizón”, a consecuencia lóxica é considerar a aquelas persoas que non concorden co proxecto da identidade nacional, como intrusas. Eco dio claro e alto: “O fascismo é racista por definición”.

Por outra banda, para o autor, unha das pezas chave do fascismo que comeza a tomar forza no presente é o “populismo cualitativo”, que se apoia na idea de que as persoas carecen de dereitos e que o “pobo” se comprende como unha masa monolítica que precisa dun líder que poida interpretala. E Eco di: “No noso futuro adivíñase un populismo cualitativo da televisión ou Internet, no que a resposta emocional dun grupo seleccionado de cidadáns pode ser presentada e aceptada como “a voz do pobo”.

Isto resoa no noso presente. No seu ensaio La palabra que aparece sobre a violencia e a palabra na actualidade, Enrique Díaz Álvarez di “Ampliar o noso xuízo e salvagardar a pluralidade e a complexidade humana ante os fanáticos do propio. En tempos nos que o corpo devén dato e un algoritmo prevé os nosos gustos e movementos, faise cada vez máis difícil poder atoparse e concretar co axeo, o reluctante, o desemellante ou oposto. Sobrelevar o desacordo. O neofascismo e tribalismo posmoderno ten moito que ver con esta cegueira e estreitez de miras. E creo que combater esta nova forma de empobrecemento da experiencia comeza por recuperar a lección de imparcialidade e ambivalencia homérica que nos obriga a reverter a toda costa a aniquilación e invisibilidade dos vencidos. Valorar casa corpo e cada historia non é un acto de piedade ou compaixón, senón de imaxinación política”.

Deste xeito, Fascismo eterno exíxenos meditar sobre o noso presente para recoñecer que os resaibos dos réximes fascistas aínda fican no proxecto do Estado nación vixente ou mesmo nos movementos sociais que, aínda nacendo desde o polo oposto á estrema dereita, comezan a desvirtuarse. Este exercicio de auto-análise pode desvelar os impactos políticos nas nosas subxectividades de tal xeito que recoñezamos en nós mesmas os erros e poidamos traballar noutro tipo de proxecto sociopolítico posible que finalmente recoñeza a diferenza non como algo que se poida eludir, nin tampouco algo que haxa que integrar, senón como algo inherente a todo territorio ou grupo social.

Umberto Eco chama a coidar o sentido das palabras para non sucumbir á manipulación ou ao esquecemento. Para que non perdan o seu valor. Coidar as palabras xera un tipo de compromiso substancial na loita pola defensa da vida. Fainos preguntarnos sobre que tipo de estratexias tomar para construír acordos e construír unha vida común.

“A vida non é tan fácil, O fascismo pode volver baixo a presenza máis inocente. O noso deber é desenmascaralo e sinalalo baixo cada unha das súas novas formas, cada día, en cada parte do mundo”.

Eco chama a un estado de alerta, a asumir a responsabilidade que cada unha de nós ten na loita pola vida. Ante esta tarefa interminable, a de defender a liberdade, a escritora Ursula K. Le Guin di:

“A liberdade é unha carga pesada, estraña e agoniante para o espírito que a leva. Non é cómoda. Non é un agasallo que se recibe, senón unha elección que se fai, e a elección pode ser difícil. O camiño ascende cara á luz; mais o viaxeiro que soporta a carga acaso non chegue xamais á meta”.

Poucos contextos como o noso espertan a sensación de que o pasado se repite, que a humanidade está condeada a repetir os mesmos erros e que, se foseo caso, o único que muda é o pano de fondo. Mais, por sorte, o tempo avanza e, por máis que queiran ser borradas, na terra fican as pegadas das palabras e historias de aqueles que nos antecederon; pegadas e palabras que viaxan no tempo até o noso presente para amosarnos, si, o ruín e escura que pode ser a humanidade, pero tamén a potencia que ten de sanar, coidar e preservar a vida. E é isto último, a defensa da vida en todas as súas formas, onde temos que dirixir a mirada e a súa procura. É a responsabilidade que temos que asumir.

Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra na túa conta.

Relacionadas

Pensamiento
Lola Olufemi “No me atraen las utopías lejanas, estoy más interesada en el ahora”
La escritora e investigadora británica Lola Olufemi trabaja desde la certeza de que el presente no es una jaula, desde la confianza en que viviremos cosas diferentes aunque no se sepa exactamente de qué tipo van a ser.
Feminismos
Andrea Proenza “Debemos aproximarnos a nuevos horizontes feministas en nuestra forma de amar”
‘Cartografías del deseo amoroso’ es el título de un ensayo intimista sobre chicas que quieren ser Bravo y buscan no solo el amor, sino un buen relato.
Literatura
Ensayo Qué (no) puede un cuerpo
Algunas novedades editoriales y tendencias audiovisuales sugieren retornos de modos de entender lo inhumano que fueron característicos de la neoliberal década de los 80.
Investigación
Investigación Varios refuxiados denuncian á ONG Rescate Internacional por explotación laboral e agresión sexual
A Garda Civil investiga o centro de Mondariz-Balneario tras varias denuncias por parte de voluntarios migrantes que aseguran traballar sen contrato a cambio de 50 euros semanais. A ONG xestiona 1.700 prazas do programa estatal de acollida.
Comunidad de Madrid
Luis A. Ruiz Casero “Durante la transición la cárcel de Carabanchel albergó a más presos que en algunos años del franquismo”
De los presos franquistas que construyeron el penal, pasando por los que fueron fusilados, hasta los revolucionarios que pusieron patas arriba el centro penitenciario con iniciativas como la COPEL, Luis A. Ruiz Casero ofrece en 'Carabanchel. La estrella de la muerte del franquismo', un documentado homenaje a las luchas de las personas internas.
Industria armamentística
Genocidio Las relaciones armamentísticas de España e Israel han sido “más lucrativas que nunca” desde octubre de 2023
Un informe del Centre Delàs señala diferencias significativas en las armas que España dice que ha vendido a Israel y las que Israel registra. Las empresas israelíes han firmado 46 contratos con las administraciones por más de mil millones.

Últimas

O Teleclube
O Teleclube 'Os Pecadores' loitan contra montruos reais e mitolóxicos no novo episodio de 'O Teleclube'
O dúo do director Ryan Coogler e o actor Michael B. Jordan estrean unha película sobre a experiencia afroamericana cunha ameaza sobrenatural engadida.
Opinión
Opinión ¡A la mierda Europa!
Hay otra Europa que es víctima de la Europa neoliberal y belicista que apuesta por la industria de las armas a costa de los derechos sociales, es una Europa que se muere de vergüenza cada vez que ve imágenes de Gaza o Cisjordania.
Laboral
Laboral Al borde de la huelga en la educación pública vasca
Los cuatro sindicatos convocantes denuncian que el Departamento de Educación vasco no se han sentado a dialogar hasta este viernes pocos días antes de los paros
Laboral
Laboral Los sindicatos convocan huelga en Mediapro durante las últimas jornadas de la liga de fútbol
El final de la liga de fútbol podría no verse en televisión si la empresa HBS, nueva adjudicataria de la producción de La Liga, no garantiza la subrogación del personal. Los sindicatos han convocado huelga del 13 al 27 de mayo en el grupo Mediapro.
Palestina
Ocupación Isarelí Primera movilización unitaria contra el genocidio en Palestina y por el fin del comercio de armas con Israel
Este sábado 10 de mayo se espera en Madrid una asistencia multitudinaria de personas venidas desde cientos de municipios de todo el Estado español para concentrar la protesta de los ataques indiscriminados del Israel contra la población palestina.
Tribuna
Tribuna Para acabar de una vez con las nucleares: sobre el último intento de prolongar la vida de las centrales
Los voceros de la nuclear han encontrado la oportunidad ideal para difundir sus bulos con el apagón del 28 de abril. Quieren generar polémica para mantener operativa una infraestructura innecesaria, peligrosa y que genera residuos incontrolables.
Análisis
Análisis ¿Existe una identidad europea?
El 9 de mayo se celebra el “día de Europa”, que conmemora la paz y la unidad en el continente y que coincide con la declaración presentada en 1950 por Robert Schuman que sentó las bases de la cooperación europea. Pero, ¿qué es Europa realmente?
Estados Unidos
Libertad de expresión Canadá recomienda al profesorado LGTBQ+ o crítico con Trump no viajar a Estados Unidos
Una circular de la Asociación Canadiense de Profesores Universitarios (CAUT) recomienda “encarecidamente” que el personal académico viaje a los EEUU “solo si es esencial y necesario”.
El Salto Radio
El Salto Radio Malismo
Hacerse el “malote” aporta beneficios: entrevista con Mauro Entrialgo, autor de Malismo, un ensayo sobre los mecanismos de ostentación del mal

Recomendadas

Laboral
Laboral Coidar sen dereitos: a loita das traballadoras nas residencias privadas de Galiza
Sen tempo nin medios para ofrecer uns coidados axeitados, alertan dunha situación insostible nos centros e denuncian a privatización dun servizo a costa do benestar das persoas maiores e dependentes.
Pensamiento
Lola Olufemi “No me atraen las utopías lejanas, estoy más interesada en el ahora”
La escritora e investigadora británica Lola Olufemi trabaja desde la certeza de que el presente no es una jaula, desde la confianza en que viviremos cosas diferentes aunque no se sepa exactamente de qué tipo van a ser.
Catalunya
Acción directa Las Sublevaciones de la Tierra francesas llegan a Catalunya: “Necesitamos una forma nueva de luchar”
Una acampada de tres días y una acción simbólica han sido el pistoletazo de salida de Revoltes de la Terra. La organización ha sido capaz de unir a ecologistas de campo, de ciudad y campesinado en una dinámica de lucha “nueva”.