Medio rural
O Machismo no rural: cando a cultura e a tradición fan invisíbel a violencia

Nada máis saír de casa, unha muller cun sacho e un fouciño ao ombreiro pasa diante da miña casa, cara o monte. Un par de minutos despois, vexo a dúas mulleres novas andar cara abaixo en compañía dunha vaca cor mel. Deseguido, ábrese a porta da casa de en fronte e a miña veciña, vestindo botas de goma, lentes e un traxe que lle cobre case todo o corpo, sae cun tanque de sulfato ás costas. Saúdame coa man e emprende o seu camiño. Non podo evitar pensar que parece unha especie de guerreira intergaláctica, lista para ir a sulfatar alieníxenas.

Aínda convivindo na cotiandade con todas estas mulleres, a cultura xeral da que me fun empapando a través dos programas de televisión, os anuncios ou as expresións artísticas de Galicia, introduciu no meu imaxinario a figura da “muller labrega”.

Esta representación da muller que vive no campo está tan cimentada na idea que se ten do mundo rural galego que se converteu nun personaxe caricaturesco con características específicas: É unha muller maior. Cun mandil de tons azuis e botas de goma. Ten o cabelo curto e a pel branca; voz alta, nasal e estridente. Non esconde que goza para comer e é, sobre todo, irreverente e indomable.A representación do home, pola contra, asemella ser moito máis variante, como se non estivera tan presente no noso imaxinario. Entón, fixeime que, aínda que a maioría das veciñas coas que me atopaba, falaban dos seus maridos, tíos, irmáns... eu non os tiña mirado máis que cando pasaban dentro de seu coche camiño á vila. 

Todo isto fíxome crer que as relacións sociais de xénero na zuna rural poderían ser moi distintas ás das cidades. Nunca pensei en tomar o risco de chamalo matriarcado, iso está claro. Mais dábame a impresión de que as mulleres na aldea tiñan unha participación particular, un rol social que as mantiña a salvo do xugo opresor do machismo. 

Pero non tardei moito tempo en darme conta de que, aínda que as mulleres sempre eran maioría no traballo nas leiras, nas xuntas veciñais eran claramente unha minoría.

Esa distancia entre a muller e a política que aínda está tan vixente non só no campo, senón mesmo nas cidades máis cosmopolitas (e hai que ver tan só un fragmento dos debates presidenciais para corroboralo), foi o primeiro indicio para comezar a desentrañar os modos nos que o machismo opera no campo.

Cantas mulleres non abandonaron os seus desexos por seguir e encaixar na imaxe do que aprenderon que unha muller galega ten que facer e ser. Cantos homes non axudan a perpetualo coas súas esixencias e comentarios?

 
NA CASA

Do mesmo xeito que na maioría das estruturas patriarcais de occidente, as mulleres no rural galego son as encargadas dos traballos de reprodución e coidado. Unha inmensa maioría (como xa se ten profundizado nun artigo previo: As Esquecidas) non contan con ingresos propios e dependen economicamente dalgunha figura masculina.

O feito de que na aldea vexa a tantas mulleres, a comparación de homes, débese a que son eles quen teñen os recursos para saír da aldea e atopar un traballo remunerado. As mulleres, doutra banda, quedan a traballar en casa coidando familiares, atendendo as colleitas e os animais, facendo a limpeza, o xantar, e demais tarefas que propicien a reprodución da vida familiar.

As opcións laborais para aquelas mulleres que chegan a sortear as barreiras das escasas oportunidades de mobilidade, case sempre se reducen ao sector de hostalería e limpeza. Sen esquecer que cando retornan á súa casa aínda teñen que facerse cargo dos coidados da familia e do campo, cumprindo así con xornadas triplas ao día sen ningún tipo de recoñecemento ou remuneración extra.

Entón, non é estraño que os encontros que tiña coas mulleres da aldea sucedesen pola tarde. É o momento do día no que teñen unha marxe de tempo para saír camiñar. Na miña parroquia, por exemplo, algunhas van a clases de pilates e zumba. Moitas delas, máis que por facer exercicio, asisten polo intercambio social que implica ou porque é o único momento do día que poden empregar nelas mesmas.

Esta limitación do ocio non está tan marcada no caso dos homes, quen conta con máis tempo e opcións de entretemento. É común que as mulleres xa estean na casa facendo a cea cando eles aínda están no bar a falar sobre a próxima cacería ou xogando algunhas partidas mentres toman un café.

A distinción entre as oportunidades ás que cada xénero pode acceder, visibilizan que a exclusión territorial e a dependencia económica tamén son exemplos de violencia de xénero que inciden no benestar das mulleres.

NO ESPAZO PÚBLICO

Tranquilidade. Esa é a gran promesa da vida no rural. Despois de ter vivido en dous dos máis grandes paradigmas da vida urbana, chegar a unha aldea en Galicia significaba, entre moitas outras cousas, un descanso so acoso sexual có que convivín diariamente por máis de 20 anos.

Pero volveu aparecer. O primeiro lugar no que me sentín violentada dalgún xeito foi no bar da aldea: un espazo reclamado na súa totalidade polos homes. Cada vez que entraba, xerábase un silencio proseguido por miradas inquisitivas e lascivas. Comprendín porque ningunha muller frecuentaba o sitio e eu mesma deixei de frecuentalo.

Era de esperar, con todo, que o bar non fose o único espazo que contivese condutas machistas. Deime conta de que as estaba ignorando no intento inconsciente de querer ser aceptada na miña nova contorna social; descubrinme ríndome de comentarios e bromas sexuais que me aludían e que non correspondían co tipo de confianza nin relación que teño con ningún veciño de maneira cotiá.

Calquera momento que compartía coa veciñanza, se había máis dun home, a conversación comezaba a chancear sobre a vida sexual de quen estivese presente. No meu caso, os comentarios cara a min xerábanse con base a tres factores: o meu xénero, o meu fenotipo e a miña idade.

Ao parecer, ser unha das adultas máis novas da aldea e estar relativamente delgada, implica que o meu corpo e a miña vida sexual sexan temas que poidan ser comentados publicamente. Preguntas e comentarios que se disfrazan como comentarios “pícaros” e dinámicas lúdicas, fan que sexa moito máis complicado de evidenciar a intromisión á vida privada que supoñen. Case sen darme conta, relegáronse estas condutas a unha zona de xogo concertado que eu, por exemplo, nunca comecei nin lle dei seguimento explícito. E é que, cando se é nova nunha contorna do cal se descoñece a dinámica social que outra cousa pódese facer neses casos máis que sorrir inconfortábel por medo a xerar algún tipo de conflito?

Antes de ser completamente consciente do xeito na que se estaba a tratar a miña figura pública e de súas implicacións, lembro que pensei que ao mellor nas zonas rurais a sexualidade non era un tabú, senón algo do que se podía falar abertamente, porque é preciso dicir que eu non era a única muller á que se aludía.

É necesario, con todo, salientar o contido dos devanditos comentarios e sinalar quen os enuncia: son formulados na súa maioría por homes, e fan referencia e perpetúan unha moral tomando como base roles sexuais binarios e arcaicos.

Sexas home ou muller, hai dúas opcións: ou ridiculizar ou  demostrar aprobación. Aquelas persoas das que se fala sobre o seu gran apetito sexual e ao seu rol activo nas relacións sexuais, son celebradas con risas e miradas de complicidade. Co matiz de que se a persoa aludida é unha muller, masculinízase cualificándoa como luxuriosa.

Se as condutas sinaladas versan sobre unha vida sexual inactiva, inexperta ou sobre manter roles pasivos no acto sexual, no caso dos homes os comentarios ponse en dúbida a “masculinidade” e, no das mulleres, adóitase discutir sobre o que un home fai ou deixa de facer con elas e porqué. Subordínaselles, coma se os seus comportamentos fosen suficiente xustificación para que un home poida decidir como tratalas e que facer con ela sen tela en conta.

Este tipo de conversacións normalizáronse a tal grao que se levan a cabo sen o menor filtro e, na miña experiencia, sen que ninguén se opoña a que se discuta publicamente a súa fisionomía e a súa vida sexual.

HORIZONTES DE ACCIÓN

Nun contexto social no que a comunidade e a cooperación foron as bases da subsistencia durante séculos, como é que diversas condutas machistas, entre elas o acoso sexual, poden xurdir sen xerar algún tipo de conflito? É pola normalización das devanditas condutas ou polo temor de causar fendas nas relacións sociais?

Cando comecei a falar disto, lembro pensar na posibilidade de que este xeito no que o machismo e o acoso sexual saen á boia é parte dunha idiosincrasia da zona á que eu non estaba habituada. Era nova e a única a quen parecía que lle molestaba a dinámica.

Pero, cantos xeitos de violencia non se teñen perpetuado baixo a xustificación de que se trata dunha expresión cultural que os foráneos son incapaces de comprender? Ningunha tradición pode ser xustificada nin tolerada se atenta contra a dignidade e o benestar de calquera persoa.
Tornamos ao momento de partida de toda loita contrasistémica: como sinalar, traballar e erradicar condutas violentas que levan tanto tempo entre nós que xa non podemos concibilas como algo daniño?
Nun principio, creo que vale a pena preguntarnos: de onde veñen? Que as propiciou e que as perpetúa? Terá que ver cunha moral construída polos medios masivos? A que tipo de discursos poden acceder as comunidades que están excluídas territorialmente? O mero exercicio de indagación e reflexión das nosas comunidades é fundamental, pero tamén pode abrir un camiño para comezar a pensar en resolucións e modos de actuar.

A forza dos vínculos comunitarios no rural pode ser un factor facilite a visibilización da problemática e a súa resolución. Eu, pola miña banda, crendo firmemente nas relacións sociais comunitarias da miña contorna, comezarei a dicir explicitamente que non me sinto cómoda con ese tipo de condutas, esperando que a estrañeza que poida causar o meu comentario, no mellor dos casos leve ao meu interlocutor a reflexionar por que me molestou o seu comentario e, finalmente, por que o fixo. Pero iso sería só o principio.