AGANTRO
A Antropoloxía en tempos nihilistas

Pode establecerse un parangón entre a coñecida parábola achega das metamorfoses do espírito ás que aludise Friedrich Nietzsche en Así falou Zaratustra e o decurso seguido pola relación polo ser humano entaboada en Occidente co ámbito do sagrado. Como é sabido, sinalaba o alemán, un primeiro estadio baseado na submisión -representado pola figura do camelo-, un segundo na negación -representado pola figura do león- e un terceiro no abandono ao devir -representado pola figura do neno-. Así, a relación da cultura occidental co sagrado podería afirmarse que pasou, do mesmo xeito, por tres actitudes definitorias consecutivas. Unha primeira de inviolabilidade -de aproblematización e fetichización-, unha segunda de des-mistificación crítica -branco exemplar da diana do modelo de racionalidade posto en liza pola Ilustración- e unha terceira de contornos sumamente borrosos e aínda pendente de definición precisa.

Agora ben, convén deixar apuntado que a perspectiva de axuizamento da relixiosidade estivo habitualmente contaminada pola univocidade do seu desempeño no terreo da moral colectiva. De maneira que o reproche á relixión asociouse fundamentalmente ás prohibicións morais que, a nivel de suxeición colectiva, esta traía consigo. Non no marco das sociedades tradicionais en exclusiva, senón tamén naquelas onde a modernidade daba os seus primeiros pasos. Nesta tesitura, a conexión e alianza entre a orde da relixión e o da moral era a fórmula por antonomasia para o apuntamento da orde socio-política nas sociedades tradicionais, así como o recurso ideolóxico que apoiaba as desigualdades estruturais do Antigo Réxime. Mentres, en Occidente o carácter autorreflexivo instado a resultas da modernidade puxo en xaque o nomos relixioso cristián, convertendo o horadado deste nomos en irreversible destino histórico das súas sociedades. Como non podía ser doutro xeito, o despregue, ata as súas últimas consecuencias, desta autorreflexividade arrasou con todo xesto de sacralidade, sen xa localización de facto nun mundo onde absolutamente todo debe render contas ao tribunal da razón científica. O punto final deste proceso é coñecido por todos e todas: a desmaxización do mundo weberiana. Ao cabo, o mantemento dunha batalla ideolóxica, en nome da axiomática ilustrada, fronte á relixión, acabou sendo unha narrativa só apta para nostálxicos e nostálxicas. Pouco ou nada di a unhas xeracións que non han ter que verse forzadas a superar sarampión relixioso algún ou lidar con imperativos morais procedentes deste, habendo sido arroladas ata o exceso nunha individualizada ética hiperreflexiva, en ocasións transformada mesmo en bitola estética. Mentres tanto, o sagrado non se volatilizou posto que ás furtadelas reacomodouse noutras esferas de carácter en aparencia profanas: o corpo, o deporte, as novas tecnoloxías e ata a retórica democrática.

A relación da cultura occidental co sagrado podería afirmarse que pasou, do mesmo xeito, por tres actitudes definitorias consecutivas

E ata aquí chegamos. Pero, unha vez definitivamente consumado o capítulo histórico de-sacralizador, seica agora o auténtico asunto en verdade sexa outro, de máis profundo calado: non tanto o de que moral podamos dispoñer sen relixión -cuestión encarada con maior ou peor fortuna por unha ética cívica funcionalmente organizadora de consenso-, senón de que expresión de relixiosidade puidese dispoñerse sen un sine qua non complemento moral. Se o problema se reducise, sen máis, a como manter unha orde cívica favorecedora dunha política dos costumes, o sistema das sociedades da modernidade avanzada xa se encargaría pola súa conta de topar reemprazos funcionalmente sistémicos e secularizados para unha relixión xa inservible e en desuso para tal tarefa. O quid, logo, non é a relixión en si mesma, senón o dictum do ordenamento político ao cal ela dotou de lexitimación. Emporiso, pode esperarse algo realmente serio dun xénero de relixiosidade sen moral e, xa que logo, sen implicación política?, non desmontaría isto o vello desiderátum durkheimiano segundo o cal non habería lugar para a relixión sen Igrexa? Máis aínda: por que para o galo, pouco sospeitoso de adscrición ao cristianismo, a pulverización da relixión era o problema crucial da súa época e das seguintes? Reparemos en que as correntes místicas, máis ata que as herexías de polimórfico pelaxe que atacaron incesantemente o núcleo teórico da dogmática católica, presentándose como encarnación da pureza relixiosa, foron os maiores inimigos históricos cos cales tivo que velas unha relixión oficial funcionalmente identificada e fusionada cunha preceptiva moral en aras do mantemento sen fisuras do corpo colectivo. As correntes místicas fixeron virtude da contemplación como fórmula sen sucedáneos de asceses cognoscitiva, pero non se comprometeron, de ningún xeito, na tarefa de apontoar un consenso da arquitectura social.

O sagrado non se volatilizou posto que ás furtadelas reacomodouse noutras esferas de carácter en aparencia profanas: o corpo, o deporte, as novas tecnoloxías e ata a retórica democrática

Pois ben, detéctanse signos in statu nascendi reveladores da urxencia dunha cultura post-secular, na cal se desvincula radicalmente a experiencia relixiosa con respecto da circunscrición ao patrimonio eclesiástico. As Ciencias Sociais terían que estar atentas a esta circunstancia, nos seus aspectos máis cotiáns. Que dúbida cabe que o asomo de correntes de tinta fundamentalista, como réplica patolóxica ao desarraigamento ocasionado polos efectos da modernidade, é o seu rostro máis mórbido, pero non o único nin o máis manifesto. Consumado -debido a unha sorte de inflación de autorreflexividade- o espírito desacralizador abanderado polo ideario moderno, seica corran paradoxicamente bos tempos para a relixiosidade, para poñer a esta no seu lugar natural. Só é necesario que se faga desta noción algo analíticamente máis plástico, flexible, que lla saque dunha conceptualización encaixada nos acartonados parámetros da Igrexa oficial. Porque tampouco se trata de caer nunha simple tentativa de reconfiguración do relixioso nunha delimitada parcela socio-antropolóxica disciplinar máis, engadida, por exemplo, ás do parentesco, a política ou a economía, sazonada cun aire de esoterismo exhortado por tempos tan pouco receptivos á reincorporación académica do que se deu en chamar o espazo das “formas simbólicas”. Trátase de algo moi distinto: o propósito de poñer ao espido unhas estruturas de relixiosidade que seguen operando travestidas e recurrentemente reacomodadas nas praxes cotiás. Que dicir senón de instancias intemporais tradicionalmente imbricadas na orde relixiosa tales como fraternidade, redención, sacrificio, transcendencia, liberación e un longo etcétera, só en aparencia desterradas do universo conceptual das sociedades da modernidade avanzada?, que dicir da persistencia de xestos de ritualidade readecuada ao signo duns novos tempos, que aflora espontaneamente en multitude de escenarios, tanto formais como informais, da vida colectiva.

A paisaxe cultural onde se afincan as novas xeracións, superada a demonización da relixión no seu cicelado institucional, seica crea sorprendentemente un caldo de cultivo idóneo para poñer ao espido e facer xustiza á natureza socio-antropolóxica máis íntima da relixiosidade, á marxe de clixés e estigmas. Á vez, a constatación dun mundo hiperbolicamente racionalizado, administrado, a nivel cuasiplanetario, do que xa falaba Theodor Adorno, provocou que a relixiosidade non só non sexa, nin é máis poida ser, en absoluto, unha aliada nas formas de lexitimación do tipo de dominación tecnocrática e grisácea acorde ao duro rostro do noso tempo. É máis, ela puidese chegar a ser un inesperado obstáculo para o cumprimento dun obxectivo actualmente central: o dunha uniformizada xestión total dun único modelo social baixo consumo capitalista controlado. E isto na medida en que o mero indicio de apertura á pregunta polo sentido, no que implica de ruptura co mundo de significados convencionalmente compartidos, tanto en termos individuais como colectivos, pasa inevitablemente a ser un freo ao obxectivo antedito. A parafernalia contracultural xurdida nos anos sesenta de s. XX entre o reduto de mozos procedentes duns favorecidos grupos na escala social xa puxo de manifesto este feito, así como os seus aspectos máis anómicos. Pois ben, hase diagnosticado algo máis que sinais ostensibles dun ansia de relixiosidade informal, difusa, indefinida, inspirada nunha espiritualidade que, unhas veces a remolque dos patróns de consumo pero outras moitas non, penetrou un nacente espírito de época. Sería equívoco interpretala en virtude dunha mera privatización e individualización do fenómeno relixioso. Pola contra, non se incorrería nun equívoco desta índole ou doutra semellante se puxese énfase na inclinación a un reencontro de emocións e sentimentos vividos no seo de microgrupos xunto a outros e outras, onde, á hora da verdade, o menos importante pasa a ser o contido de facto sobre o cal estes cristalizan.

A paisaxe cultural onde se afincan as novas xeracións, superada a demonización da relixión no seu cicelado institucional, seica crea sorprendentemente un caldo de cultivo idóneo para poñer ao espido e facer xustiza á natureza socio-antropolóxica máis íntima da relixiosidade, á marxe de clixés e estigmas

Habería que afinar, pois, a mirada analítica, a fin de divisar aqueles indicios que apuntan a un proceso sui generis de re-sacralización na cultura actual, entroncado nun retorno do reprimido desdeñado como insustancial pola modernidade: unha constelación de elementos cuxa materia prima compoña o mito, o símbolo, o ritual e a relixiosidade. Máis en concreto, para ver que de algo que in potentia atesoura a facultade para congregar, para reunir e unir, en torno seu a un elenco de individuos en razón dunha ou outra afinidade afectiva pode espertarse un vínculo ritual e simbólico. As Ciencias Sociais, e en especial a Antropoloxía polo seu insobornable compromiso metodolóxico co cualitativo, terían que ser sensibles a este panorama post-secular en alza. Unha Antropoloxía sensible á pluralidade duns universos de significación que, facéndose e desfacéndose sen cesar, estruturan o modo especialmente errático de pensar e sentir cotián. Unha Antropoloxía que, sen deixarse seducir -polo menos do todo- polo feitizo destapado por unha hipóstasis mítica da centificidade, dispuxese dun fino oído para primeiro captar e logo dar conta dos nacentes perfís adoptados polas singraduras existenciais trazadas en comuñón por uns actores sociais que, como agudamente profetizase Nietzsche no ocaso de s. XX, arránxanllas para vivir e convivir desprovistos dun punto fixo, estable, que dote dunha coherencia de sentido á súa experiencia do mundo. Nada novo, porque, seica mantendo fidelidade a esta pista, e como xa alertara Max Weber fai un século, puidese ser desvelado o por que de que esas “comunidades de mozas que xurdiron nos últimos anos dean ás súas propias relacións comunitarias unha interpretación relixiosa, mística ou mundana”.