O prelo
De volta ás orixes: educar para (trans)formar

Fronte a un sistema educativo que restrinxe a creación e o pensamento crítico, a arte. Só a creatividade poderá axudarnos a cuestionar o establecido.
9 jul 2021 19:29

Reproducir, memorizar, competir. Parecese que estes tres verbos se converteron na máxima do sistema educativo contemporáneo, que suprime os espazos de reflexión, pensamento crítico e creación. Unha pequena proba disto é a lenta tendencia á desaparición da ética e a filosofía dos plans de estudo a nivel medio e das humanidades nas ofertas universitarias en toda a península. Sobre a importancia da filosofía, a pensadora Marina Garcés compartiu nunha entrevista que “A educación está cada vez máis baseada en adestrar a adaptabilidade. Pensar por un mesmo é poder preguntarse polo que a realidade establecida dá por obvio. Tan sinxelo e poderoso coma iso. O poder protéxese da radicalidade do pensamento como unha potencia compartida”. 

Pois o que podería aparentar ser unha inofensiva ou intranscendente mudanza nos plans de estudo, en realidade trátase dunha relegación de espazos que promoven o pensamento crítico e autónomo. É unha cuestión política que ten implicacións directas sobre o futuro das nosas sociedades. 

Fronte a este panorama que non prevé mudar nos próximos anos, a responsabilidade última non pode ser designada ós políticos nin ás lexislaturas. Os centros educativos e, principalmente, as docentes teñen a capacidade e a posibilidade de contrarrestar as implicacións do neoliberalismo nos plans de estudo e promover outras metodoloxías educativas que conviden á creatividade, a reflexión e o traballo en  colectivo.

En Educar a través da arte: cara a unha escola imaxinada, Vicente Blanco e Slavador Cidrás -coa colaboración da profesora Rocío Modia-, fan tanxibles as súas propostas de mudanzas nos xeitos de entender o ensino. Para eles, as artes son un factor clave na educación que abre unha vía cara ó cambio social. 

Salvador Cidrás (Vigo, 1968) e Vicente Blanco (Santiago de Compostela, 1974) son artistas e profesores. No 2019 crearon o proxecto Escola Imaxinada, un colectivo composto por profesionais do campo das artes, da filosofía e a arquitectura coa finalidade e propor metodoloxías e recursos educativos fundamentados nas artes. Educar a través da arte, recada as visións, propostas e metodoloxías que son o resultado dos anos de investigación deste grupo. Forma parte da colección Biblioteca de Pedagoxía da editorial Kalandraka. 

Este libro interpela directamente á práctica pedagóxica imperante e invita ás docentes a reflexionar sobre a súa práctica e a valorar os procesos de aprendizaxe máis que os resultados, utilizando a arte como medio.

“As artes poden axudarnos a repensar o mundo e, ao mesmo tempo, achégannos estratexias para transformalo. Os docentes non deben ver as obras dos creadores como modelos para imitar por parte do estudantes, senón como procesos de procura de sentido e de transformación social; como posibilidades de vivir e de pertencer respectuosas coas nosas diferenzas”. 

Uns dos apuntamentos máis lúcidos do libro é a proposta de entender as artes coma un sinónimo de educación. Entón, ambas as dúas serían formas de aprehender o mundo e brindaríanos ferramentas para cuestionar os estereotipos e os modelos impostos por ideoloxías e discursos hexemónicos. Nese sentido, a arte e a educación son iguais porque son prácticas con grandes capacidades transformadoras que incentivan un ollar crítico a través da creación. 

“A creación artística resístese á cuantificación. Rebélase así contra unha escola obsesionada pola avaliación numérica de resultados e ofrece outras formas de valoración que parten da comprensión dos procesos persoais e das calidades das relacións persoais que xorden deses procesos: coidado, respecto, empatía...”

Hoxe, o sistema educativo en xeral, fundaméntase en sistemas de avaliación que restrinxen o pensamento ás convencións e non permiten o diálogo, fomentando a reprodución de ideas e estereotipos. Para os autores, este modelo reprodutivo “anula a experiencia e castiga o erro. Frea calquera procesos de creación persoal”. O que o libro propón é unha revolución do sistema educativo, unha outra forma de achegarnos a un aprendizaxe que estea máis relacionado coas nosas experiencias, coa nosa identidade, e que poida mellorar os xeitos en que nos relacionamos.

Para reforzar esta idea, o texto pon especial atención na importancia da estética na educación. Fala, por exemplo, sobre o tipo de imaxes coas que se adornan as aulas. Que din? Que valores transmiten? Que visión do mundo? Que estereotipos reproducen? Educar a través da arte convida a mudar da estética feminina que adoita imperar nos materiais educativos, a unha feminista. Os autores invitan a recoñecer a importancia da transmisión visual, que non deixa de ser información que nos define mesmo a nivel identitario. Unha estética afastada dos clichés e de certa representación do que debería ser o mundo, podería axudar ás persoas a explorar a súa identidades sen limitacións, a abrir os seus horizontes creativos e, ao mesmo tempo, a ampliar as súas perspectivas do seu contorno.

“A educación estética está intimamente ligada á nosa personalidade, pero non debe limitarse á estimulación sensorial. A estética determina o noso pensamento, a maioría das veces de forma inconsciente. (...) A educación estética debería ser tamén educación cívica e ir máis alá a identidade individual, cara a un compromiso social. O sentido estético contribúe a valorar en profundidade a nosa contorna. Educar o sentido estético promove a acción transformadora, e quizais esa sexa a principal razón pola que o sistema educativo non quere incluílo”.

Aínda que o libro está dirixido principalmente ó futuro profesorado ou as docentes en activo, pode ser útil para calquera persoa que estea vinculada á crianza e educación, pois as metodoloxías, reflexións e actividades propostas nas súas páxinas son bastante accesíbeis. Así mesmo, Educar a través da arte no se constrinxe só á materias relacionadas coas artes, pois o que se propoñe é un éxito de comprender a educación e, como ben escriben os autores, os procesos creativos non son únicos das prácticas artísticas, están presentes en todas as disciplinas. 

Hai varias décadas, desde Brasil, o pensador e pedagogo Paulo Freire sinalaba que os sistemas educativos comezaban a actuar como unha axencia de dominación cultural que reproduce a ideoloxía dominante. Por iso podemos intuír que, a pesar de que Educar a través da arte é un libro  foi escrito no contexto educativo da península ibérica, as súas ideas poden resoar e ter repercusión en todos os territorios occidentais adscritos ó sistema capitalista. É xusto por iso que xorde a pregunta: como repercutirían estas prácticas noutras coordenadas en que a infancia e a mocidade teñan outro tipo de conflitos e estean inmersos en contextos de violencia ou de precariedade? Educar a través da arte é un disparador, unha invitación a continuar a reflexión sobre o a formación das nosas sociedades.

Vicente Blanco e Slavador Cidrás presentan un texto que posibilita que pasemos da teoría á acción ó momento de imaxinar un mundo máis inclusivo e xusto. 

“O neoliberalismo puxo a educación ao servizo da economía (que naturaliza, o ámbito escolar, actitudes individualistas e exclúe aquelas materias que teñen que ver con aprender a vivir en común). A desaparición das artes do currículo alértanos e escenarios que abren a porta a actitudes fascistas e autoritarias, nas cales o diferente se converte en fronteira e non en posibilidade de reflexión e intercambio. A arte é, sobre todo, unha forma de resistencia. Achéganos ferramentas creativas que desafían os dogmas e os relatos únicos e permítenos imaxinar e descubrir outras historias ocultas nas marxes”.

Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra na túa conta.

Relacionadas

Feminismos
Andrea Proenza “Debemos aproximarnos a nuevos horizontes feministas en nuestra forma de amar”
‘Cartografías del deseo amoroso’ es el título de un ensayo intimista sobre chicas que quieren ser Bravo y buscan no solo el amor, sino un buen relato.
Literatura
Ensayo Qué (no) puede un cuerpo
Algunas novedades editoriales y tendencias audiovisuales sugieren retornos de modos de entender lo inhumano que fueron característicos de la neoliberal década de los 80.
Historia
Historia Miguel Martínez: “En Villalar, la izquierda arrancó los comuneros al franquismo”
Miguel Martínez, profesor de historia y literatura españolas en la Universidad de Chicago, analiza desde una óptica progresista la Edad Moderna, el momento histórico fetiche de las derechas españolistas.
Galicia
Galicia A Xunta aprobou a celulosa de Altri argumentando que a súa cheminea de 75 metros sería “icónica”
O Informe de Patrimonio Cultural, favorable á multinacional, emitiuse con base en dúas encargas externas, contratadas e pagadas pola empresa ao ex presidente e ao actual tesoureiro de Icomos-España.
Alemania
Alemania Friedrich Merz es elegido canciller alemán por la gran coalición tras una jornada de suspense
El nuevo canciller alemán supera una votación extraordinaria tras un sonoro fracaso en su primer intento. Los conservadores gobernarán con el partido socialdemócrata.
Israel
Israel Netanyahu acelera los planes de ocupación total de una Gaza diezmada por el hambre
El ejército israelí quiere movilizar a 30.000 reservistas para una nueva expansión de la ofensiva sobre Gaza. Las organizaciones dependientes de la ONU alertan de la hambruna y las enfermedades en un enclave en el que escasea el agua potable.

Últimas

Comunidad de Madrid
Comunidad de Madrid Madres organizadas contra los arrancamientos piden una reunión con Infancia
Pamela L.C. ve a su bebé dos horas a la semana después de que se lo retiraran dos días después de su nacimiento. Ella y otras madres han decidido organizarse para pedir medidas que frenen los arrancamientos.
Madrid
Madrid Sareb amenaza con desahuciar el centro social La Animosa, en Hortaleza
Los colectivos que participan del centro social okupado, y que han dado vida a este espacio durante los últimos cuatro años, convocan a defender su permanencia aunque se ha retrasado la fecha de desalojo hasta el 26 de mayo.
Opinión
Opinión España ya roza el 2,5% en gasto militar
Según el autor, investigador del Centre Delàs, el gasto militar real del Estado español será de 40.457 millones de euros y representará respecto al PIB el 2,48%. A esto se sumarán las inversiones comprometidas en programas de armamento.
Comunidad de Madrid
Universidad pública El alumnado de la UNED denuncia el “modelo antipedagógico” tras la supresión de tutorías presenciales
El proceso de eliminación de clases se remonta a 2008, aunque ha sido este año, con el nombramiento Claudia Sevilla como directora de centros asociados de Madrid, cuando el gobierno de Ayuso “ha pisado el acelerador”.
Opinión
Opinión El rentismo es racismo
La posición de las personas migrantes y racializadas en el conflicto del alquiler nos coloca como sujetos esenciales e imprescindibles en la lucha por la vivienda.

Recomendadas

Laboral
Laboral Coidar sen dereitos: a loita das traballadoras nas residencias privadas de Galiza
Sen tempo nin medios para ofrecer uns coidados axeitados, alertan dunha situación insostible nos centros e denuncian a privatización dun servizo a costa do benestar das persoas maiores e dependentes.
Alemania
Alemania Ines Schwerdtner: “Los conservadores tienen esta estrategia de normalizar la AfD, pero eso ha salido muy mal”
De profesión periodista, Ines Schwerdtner ha sido una de las responsables del ascenso de Die Linke, un partido que pasó de no aparecer en las encuestas a superar el 8% en las elecciones de febrero.