Medio rural
O acto de ler o monte para reconstruir a nosa historia

Gina, está mirando pola súa fiestra. Esta atenta e sinala cada cousa que teña mudado dun día ao outro. A súa mirada vaise pousando dun lado a outro cunha meticulosidade e concentración que parecera que está lendo. De súpeto, algo ve e dispara a súa memoria. Gina empeza, de xeito natural, a contarme a súa historia, que é tamén a do monte. 

 “O canastro da casa está marcado co ano 1815, mais sei que a miña familia tivo esta finca desde antes diso. Antigamente a aldea estaba máis enriba e a igrexa tamén estaba noutro sitio. Miña nai contábame que a nai da súa nai foi quen baixou e construíu as cadras que agora son a nosa casa. Por iso, o muíño de casa está lonxe, alá riba, no monte”. 

 Gina, a miña veciña, é a voz detrás de todas a citas que fago ao longo deste texto.   

  ***  

Cando se da unha camiñada polos arredores dunha aldea, non é estraño atoparse, escondidos entre a maleza, pedazos de muros ou postes de pedra en fila que sinalan que antes aí había un viñedo.  

A emigración, o abandono e a baixa poboación do rural galego foise reflectindo no paisaxe máis que en ningunha outra cousa, como ben son capaces de apuntar as persoas maiores que, mirando pola fiestra, sinalan e din “Antes, todo iso de alí eran fincas” ou “De novas íamos á aldea de alado por un camiño que sabe Dios onde quedou, xa non existe”. 

A través dos recordos é que unha pode facerse á idea de como era a vida. É a maneira de atrasar o esquecemento da historia das persoas, familias e comunidades enteiras. Pero tamén a través das sinais do paso da vida humana, que son coma as cicatrices e marcas do monte, pode reconstruírse a historia.  

“Antes, para chegar a Mondariz, tiñamos que atravesar o monte. Antigamente non estaba a estrada e así foi por moitísimo tempo ata que toda a veciñanza da aldea xuntámonos e a construímos nós coas nosas propias mans. Cada fin de semana, íamos e construíamos un tramo. Tardamos moitísimo e foi un traballo do carallo, pero fixémola nós”.  

Esas historias resgardadas na cabeza das persoas seguramente mudaban por culpa do paso do tempo ou das diferenzas que xorden inevitablemente de aqueles relatos que viaxan de boca en boca. A memoria, así como a Historia -aínda que moitos historiadores non queiran velo así- sempre ten sido inexacta, subxectiva e, ata certo punto, as certezas son inalcanzables.   

Pero, a diferenza da Historia que queda plasmada para a eternidade escrita con tinta sobre follas de papel, esta está escrita na paisaxe: un libro que non se pecha e que está sempre listo para que alguén o mire e comece a lelo. Así, esta historia narrada a través da transmisión oral, está viva e en constante reconstrución: dependendo de quen e cando a mire ou de quen e cando a conte. Tamén revela os contextos históricos, sociais, políticos nos que se enunciaba.    

“Durante o franquismo, o meu irmán mais o noso pai, comezaron a plantar eucaliptos porque dicían que a madeira chegaba máis pronto e que poderíamos vendela e sacarlle proveito pronto. Entón alá foron e plantaron tres ou catro fincas só de eucaliptos. Pobriños, eles que ían a saber os problemas que hai hoxe co esas árbores. Son puro alcohol e son unha praga. Pero eles o fixeron porque era o que lles recomendaban e o que os demais estaban tamén a facer”.  

O interese e a insistencia das persoas maiores de contar sobre como ten cambiado a paisaxe, non é produto máis que da atiquísima intuición de querer transmitir o coñecemento para que non se perda. Pero tamén é o xeito de conectarse co pasado, co aquelas persoas que xa non están, co aquel estilo de vida que, por máis precario que fose, constitúe quen son e explica o presente.  

“Antes todo isto era moito máis bonito. Aqueles dous montes todos eran verdes, agora nada, queimáronse hai tres ou catro anos. E, ves esa capela de alí abaixo? É nova, antigamente só estaba a igrexa pero construíron a outra porque á xente que vive abaixo quedáballe moi lonxe. E o cemiterio tamén estaba alá enriba...”.    

O pasado da vida rural non pode separarse da terra: os contos versan sobre o dominio e o traballo sobre ela –de tal xeito que nalgúns momentos se asemella a un animal salvaxe domesticado con cada debruzada-; sobre a medicina natural das augas e plantas silvestres; sobre a elección dos espazos nos que se decide vivir; sobre a época de sementar e a lectura da lúa e os ceos para prognosticar o clima.  

Cada narración que teño escoitado é unha proba máis de que a historia da humanidade e tamén a historia do monte e viceversa; son historias en indisolubles, historias dunha vida en común na que se toma e se da. (E é xusto dicir que a veces tomamos máis do que damos).  

Con todo, aínda que no paisaxe non se poda ler unha emoción predeterminada, é común detectar un rastro de tristeza nos recordos das persoas que o len. Non necesariamente porque haxa unha saudade que busque manter certo xeito de vida, senón porque os cambios no monte reflictan a ausencia, o abandono; a maleza é o paso do tempo que vai coméndose as pedras, as antigas fontes, as pontes. Cada finca que deixa de ser labrada, cada viña que deixa de ser coidada é unha ameaza da desaparición dun mundo que deixa de ser lexible e que empeza a vivir só na memoria.  

“O meu primo levábame cargando nos ombreiros cando eu era nena e tiña que ir ao médico. Cruzaba toda a aldea comigo e así cruzabamos os pasos de Tatín. Xa non podo andar ata alá, pero coma me gustaría camiñar outra vez por alí e ver como están. Ten caído algún? Aínda está a ponte do pau que estaba por alí no camiño?”   

Móstrolle a foto que tomei dos pasos no meu paseo e ela abesóuraa coma unha lectora voraz que se reencontra coa súa historia favorita logo de toda unha vida lonxe dela.