Memoria histórica
Francisco Martínez ‘Quico’, guerrilleiro antifranquista

Aos seus 93 anos, Francisco Martínez (O Bierzo, 1925) conserva unha lucidez e unha saúde envexables. Sente que debe facelo porque, en caso contrario, non podería lembrar nin transmitir o que viviu. Quico —así o coñece todo o mundo— é un dos últimos guerrilleiros antifranquistas vivos. Formou parte da guerrilla armada de León-Galicia entre 1947 e 1951, pero implicouse no movemento guerrilleiro moito antes. Exiliouse a Francia en 1951, condenado a morte polo réxime franquista. Regresou en 1977 e dende entón loita pola memoria porque, para el, só coñecendo o pasado e facéndolle xustiza é posible construír un futuro digno.

Cativo durante moitos anos, agora reside en El Campello (Alacante), nun piso onde poden atoparse referencias á República, andeis repletos de volumes, fotografías e distincións pola súa loita pola memoria histórica. Non incide nos recoñecementos institucionais, pero sinala con orgullo o que repousa sobre a cabeceira da cama, no que un debuxo imita a famosa fotografía de Capa: “Esta fixéronma os rapaces dun instituto”, di cun sorriso.

Tiñas dez anos cando empezaches a colaborar co movemento guerrilleiro, facendo propaganda para as eleccións do 36. Como tiveches claro desde tan neno que tiñas que involucrarte nesa causa?
Porque a miña nai era unha desas mulleres que se liberou. Era republicana e moi combatente. Transmitiume esas motivacións, fixo que me interesase polo empeño co que loitaba polos seus dereitos. Nós somos dunha rexión mineira e, durante a folga revolucionaria de 1934, que terminou cuns 2.000 mortos e 30.000 prisioneiros, a miña nai foi activista do movemento de solidariedade con esas persoas. Moitos refuxiados desa represión viñan á miña casa. Esa contorna converteuse para min nun símbolo ao cal eu aspiraba.

Así que no 36, para as eleccións de febreiro, participei con varios veciños e compañeiros na pegada de carteis ou en pintadas coa consigna UHP ou Unídevos Irmáns Proletarios. Aínda que foi algo espontáneo, creo que o mestre republicano que tiñamos na escola sementara en nós certo xerme de organización.

Entrevista a Pilar Pérez Solano

VV.AA.

1

Pista de aterrizaje

Entrevista a Pilar Pérez Solano

VV.AA.

1

Hablamos con Pilar Pérez Solano, directora del documental Las maestras de la Republica.

A miña implicación reforzouse na primeira gran manifestación republicana que houbo en Ponferrada. Os mineiros baixaron das vilas e concentráronse no Primeiro de Maio. Despois de insistirlle á miña nai, deixoume acudir á manifestación. Poida que fose o asistente máis novo: non chegaba aos once anos. Despois dese día esixinlle á miña nai unha camisa vermella como a que tiña aquela xente. Un día recibina e decidín que a estrearía nas festas da miña vila, Santa Ana, o 26 de xullo.

Pero truncáronse os plans.
As tropas fascistas chegaron seis días antes e a miña nai escondeu a camisa. Logo houbo que sacala: durante a guerra non había nada, non se vendían teas. Eu non tiña camisa para poñer, así que a tinguiu de negro. Pero nada máis lle daba o sol, volvía á súa cor orixinal... Recordo que un veciño da vila, sempre que me vía, reparaba nas miñas costas e dicía: “Hai cousas que por moito que as pintes non se lles vai o vermello!” [risas]. Ese 20 de xullo iniciouse o movemento clandestino dos fuxidos. Empezouse a crear unha rede veciñal de apoio na que participaban os meus pais.

A zona na que vivín está chea de fosas comúns. A resistencia —o historiador Secundino Serrano cifra en 200.000 os ocultos nun momento dado— empezou a organizarse e a conseguir armas. En 1942 créase a federación, que foi un punto de encontro: había xente de diferentes partidos, pero todos formaban esa fronte antifranquista.

Foi unha grande organización popular e houbo moitas casas ao servizo do grupo guerrilleiro entre 1944 e 1945. Nunca entendín moi ben o de chamarnos “os do monte”, eu nunca durmín no monte! Só era a escusa que daban as persoas das casas cando chegaba a policía. Por esa época eu aínda non participaba no combate armado; apoiaba aos guerrilleiros realizando tarefas que me encomendaban. E nunha delas a policía descubriume.

Un chivatazo?
Si. Eu traballaba nun laboratorio químico, pero estaba preto de cumprir os 20 e iso implicaba entrar no servizo militar. Unha lei permitía conmutar o traballo na mina por este servizo, así que fun traballar á mina dunha vila onde non me coñecía ninguén. Alí tiven unha especie de familia adoptiva, pero un dos seus membros denuncioume cando tentei conseguir armas para a guerrilla. A familia avisoume e conseguín fuxir.

Foi entón cando te condenaron a morte?
Si. No momento no que te descubrían, mandábante á tortura ou liquidábante. E un guerrilleiro non se liquidaba fusilándoo, senón a garrote vil. En 1947, ante a presión internacional pola violación dos dereitos humanos, Franco, co apoio dalgúns países, dita unha lei pola que pasamos de ser republicanos armados a bandoleiros.

Que fixeches despois de fuxir?
As miñas opcións eran unirme á guerrilla ou arriscarme a caer nas mans da policía, así que estiven catro anos na guerrilla armada. Mataron a case todos os meus compañeiros. En 1951, eu e tres guerrilleiros máis exiliámonos a Francia coa axuda dun enlace e conseguimos o recoñecemento de refuxiados políticos. Algúns dos meus compañeiros morreron no exilio; eu volvín para rescatar esta memoria.

Pasar de vivir no cativerio a expoñer publicamente os motivos que te levaron a facelo...
É o meu deber, a miña militancia actual é coa xustiza democrática. Cuns valores que foron adquiridos pola sociedade nun momento que era libre e que resultaron frustrados pola ditadura, a morte e a represión. Unha xeración necesita referentes, porque, se non, non ten historia, e necesita coñecer para situarse. Neste sentido, a sociedade española tamén quedou frustrada daquela pasaxe da ditadura.

“Ha habido una tolerancia tremenda hacia el franquismo”

Ter García

9

Crímenes del franquismo

“Ha habido una tolerancia tremenda hacia el franquismo”

Ter García

9

Historiador y primer director del Instituto Cervantes, Nicolás Sánchez-Albornoz protagonizó en 1948 una fuga del Valle de los Caídos, donde hacía trabajos forzados como preso político. 

Xa falamos do franquismo. Que foi a II República?
O inicio dun proceso, un proxecto no que as persoas eran as protagonistas. A muller empezou a organizarse. O mesmo sucedeu cos traballadores e coa sociedade no seu conxunto. Introduciuse un elemento de cultura no pobo que lle permitía ser maior de idade en sociedade. Era un sentimento xeneralizado e colectivo.

Que queda diso?
Hai movemento, pero non coa dimensión de entón. Algúns deses valores perdéronse porque o individuo a miúdo non participa e espera que as institucións actúen para resolver o problema. É unha maneira de non asumir a propia autoliberación, e os pobos que non asumen a súa liberación sempre serán submisos, ninguén os vai liberar agás eles mesmos. Por iso é tan importante a memoria, e máis nun momento no que hai unha necesidade apremante de liberación.

Creo que a II República pode axudar a entender que é o que unha sociedade pode promover en prol do seu interese. Eu vivín o ambiente de camaradería que se creou e que foi o embrión da organización que houbo máis tarde en clandestinidade. Iso fíxome ser humano, simpatizar coa causa e, tamén, ser comunista máis tarde. Porque o comunismo para min é iso.

Crees que o comunismo é iso para os demais?
Non. Moita xente é vítima dunha cultura e dunha propaganda... E quizais tamén dos erros de quen se anticipa á historia.

Que queres dicir?
Que o desexo dunha estrutura comunista nunha sociedade dun momento determinado é anticiparse aos acontecementos. Non está preparada para asumilo. A xente herda unha cultura e, se non existen referencias ou os referentes que existen non tiveron éxito, non podes inventalos. Pero si podes afondar nas virtudes que houbo tras ese fracaso e coñecer por que foi imposible levalo a cabo. Aínda estamos a vivir unha época histórica determinada, pero chegará, non temos outra alternativa. Quizais dentro de dous ou tres séculos, non o sei. A sociedade pode acelerar ou dar forma a ese movemento. Hai que pelexar pola harmonía da sociedade ao redor da existencia da vida. Se non é un suicidio.

É dicir, se non loitamos por un sistema político diferente, estamos a suicidarnos.
Automaticamente. Eu vivín o comunismo na clandestinidade. Era o noso comunismo, claro, pero creo que se fose asumido pola sociedade non existirían as contradicións que existen, nin viviriamos esta situación tan pésima na que temos os recursos mais non están ao noso servizo. Pero non se pode levar algo a cabo cando as forzas maioritarias non están polo labor.

Estase a falar moito da memoria histórica. Cónstame que criticas a Lei de Zapatero, que tachas de insuficiente…
[Interrompe] Non é só insuficiente, é un obstáculo! É un obstáculo para o pensamento de liberación, e tamén para resolver un problema de inxustiza que perdura neste país.

La última trinchera

Pablo Rivas

1

Memoria histórica

La última trinchera

Pablo Rivas

1

El grupo Arqueología de la Guerra Civil Española, adscrito al CSIC, vuelve a excavar en la Ciudad Universitaria de Madrid. En esta ocasión repite localización debido a la importancia histórica del lugar y a la cantidad de objetos recuperados el año pasado. El Asilo de Santa Cristina fue el emplazamiento donde la República capituló oficialmente.

Non é mellor que nada?
Non, non! É peor que nada. É mellor a nada! A lei non resolveu o problema. Non condena o fascismo, que é a base fundamental do delito. Non condena nin o sistema nin os crimes da humanidade, polo que os fai válidos, e o sistema fascista non é válido nunha sociedade libre porque é a eliminación do contrario por ideoloxía. É imposible enmarcar iso nun concepto democrático. Con esa lei é imposible avanzar. Moitas viúvas teñen aínda aos seus mortos en cunetas, onde está a xustiza social dunha sociedade libre e democrática? Como é posible que cando os sacan —encima a través de empresas, non polo Estado, o cal é un insulto!— o fagan coma se fosen delincuentes?

En moitas intervencións pos o foco precisamente en que se deixe de considerar a guerrilla como “bandoleiros”.
É que nos arquivos de xuízos sumarísimos, os fusilados seguen sendo delincuentes. Eu sigo sendo un bandoleiro. Eu estou vivo e podo pelexar para cambialo, pero os mortos non poden. Non é digno dun Estado que se autodenomina democrático ter a mortos en cunetas e baixo a consideración de bandoleiros. Por iso a lei de Zapatero é a árbore que non che deixa ver o bosque, porque o fundamental permanece. E o problema da memoria histórica non é de esquerdas ou de dereitas, é da sociedade. Unha sociedade que non coñece o seu pasado está condenada a repetilo.

Algunhas leis, como a valenciana, falan de “convivencia”.
Si, de convivencia e reconciliación! Dos mortos cos vivos! Non, a reconciliación chega despois da xustiza. O fascismo arrasou con todo o que non lle conviña. É algo que sucedeu neste país. Pero cando chega a democracia, o primeiro que hai que facer é reparar iso porque, se non, non se pode dicir que todos somos iguais ante a lei. Xa que non se fixo no seu momento, reparemos agora o dano. Fagamos xustiza e, a partir de aí, poderemos falar de convivencia na sociedade.

É imposible non mencionar O Val dos Caídos...
Un monumento que, 80 anos despois, fai apoloxía dun xenocidio —porque houbo un xenocidio— é a antítese da democracia. Hai que quitar o símbolo ao Val, non pode ser un lugar para adorar a un ditador despois de morto. Trátase de curar e de recoñecer que foi algo que lesionou a unha sociedade e que ten secuelas culturais, ideolóxicas, sentimentais… Se non demostramos que este país repudia eses métodos, que cultura estamos a transmitir? O odio?

Ás veces falas en institutos sobre isto, como percibes o interese da mocidade pola memoria histórica?
É preocupante porque hai xente preparadísima pero que ignora o que viviron os seus avós e avoas. Saben o que fixeron os romanos ou os gregos, pero non o que sucedeu na historia recente, da que eles son produto. Acontece porque se transmitiu a historia do medo. E non falo do medo ao fascismo ou ao comunismo, non; falo do medo para implicarse nos seus propios problemas.

De que xeito cres que se debería reparar iso?
Hai cousas que son competencia do Estado: a regulación dos xuízos sumarísimos ou o feito de modificar os textos de ensino. A II República trátase na maioría de libros de texto con moita ambigüidade ou de maneira despectiva, aínda que se modificaron algunhas esaxeracións franquistas.

Na maioría dos congresos aos que vou, os historiadores ignoran ás mulleres guerrilleiras. A miña nai, as miñas irmás, as miñas veciñas da vila, non contan?

As kellys, pensionistas manifestándose, o movemento feminista… O pobo está a emanciparse?
É o xerme da conciencia colectiva. Cando xa non é un destacamento mínimo, senón que se produce a nivel colectivo, algo está a prender. Non todo o mundo que se manifesta é plenamente consciente do movemento, pero comprendeu o esencial e está nel. É o inicio para ser máis forte que o poder. E definitivamente as mulleres están a ser o factor máis importante do noso momento.

Por que?
Pola propia conciencia colectiva do machismo imperante. Na maioría dos congresos aos que vou, os historiadores ignoran ás mulleres guerrilleiras. A miña nai, as miñas irmás, as miñas veciñas da vila, non contan? Milleiros e milleiros de mulleres estaban implicadas no movemento guerrilleiro. Moitas foron asasinadas ou se lles aplicou a lei de fuga, pero a historia escríbena os homes. Agora elas romperon con ese mito de que a muller debe someterse, con ese patriarcado que está tan arraigado a unha concepción involucionista. Iso é revolucionario, de feito é o factor máis revolucionario que temos en España. Todas as persoas empregamos o machismo por cultura, porque estamos condicionados polo medio no que vivimos e no que vivimos. É un proceso, pero é un proceso necesario.

“Sempre rexeitei mirar ao pasado on nostalxia”. É unha cita do teu libro Guerrilleiro contra Franco, guerrilleiro contra o esquecemento. Con que actitude se debe mirar ao pasado?
Buscando a verdade. Nin máis nin menos. O negativo e o positivo. Sendo capaz de sacar experiencia da túa traxectoria social, tanto a persoal como a colectiva. Sabendo o que non fomos capaces de superar e como podemos facelo. Nun mundo en movemento, cada persoa debe saber como e onde situarse para cumprir o seu papel transformador como parte da historia. E para asumir a túa responsabilidade no presente, debes coñecer o pasado. Porque se non asumes este rol activo na vida, para que formas parte dela?