Energía
Galiza potencia enerxética? Vai ser que non

Na recente feira Culturgal presentouse o número 0 do xornal Nós diario, un novo intento de ofrecer unha publicación impresa diaria integramente na nosa lingua. Malia ser unha iniciativa que cómpre parabenizar e desexarlle unha longa vida, resulta lamentable que o titular principal co que se estreou incumpra o lema desta nova publicación ("a información precisa"). Así, en grandes letras, podiamos ler na súa primeira capa: "Galiza, unha potencia enerxética sen apenas retorno económico". Polo de agora deixaremos de lado a cuestión do "retorno económico" e a súa relación co retorno enerxético, por moi interesante que for esta cuestión, e dedicaremos estas liñas a explicar por que esa caracterización do noso país como unha "potencia enerxética", por moi cara que sexa a certos sectores políticos (non soamente nacionalistas), económicos, sindicais (un exemplo moi recente: Paulo Carril, secretario xeral da CIG, en Radio5: minuto 3:10), mediáticos e sociais, está lonxe de ser unha "información precisa".

Segundo o dicionario da RAG, unha potencia é un "Estado con soberanía propia, en especial o que está dotado de gran poder económico, militar etc.". Se obviamos o tema da soberanía, neste caso entenderíase que Galiza ten un gran "poder" enerxético. No contexto internacional da enerxía adóitase utilizar o termo potencia (ou superpotencia) para aquelas que adoitan dispor de tantos recursos enerxéticos que resultan "significantes para outros países, sendo capaz de projetar este poder para influenciar decisões internacionais de seu interesse" (Wikipedia). Ben é certo que entre nós a fachenda non chegou ao punto de autocualificarnos como superpotencia enerxética mais, en calquera caso, un país deficitario en enerxía parece lonxe de poder encaixar nin tan sequera no segundo nivel de simple "potencia". E Galiza é deficitaria en enerxía.

Galiza non pode ser unha "potencia enerxética" cando é deficitaria en enerxía: non damos producido nin a que consumimos internamente.

Este é precisamente o erro de concepto (ou de cálculo) que está na base desa consideración de "potencia enerxética" que ten para algúns Galiza: o mito da excedencia enerxética. E é que, por moito que unha mentira se repita, a realidade é teimuda e as cifras que a reflicten, tamén. Abonda consultar o Balance Enerxético de Galiza, publicado polo INEGA (o máis recente, de 2017), ou as "Dez preguntas sobre a enerxía en Galiza" de Galiza non se vende (2005). Ou escoitar a Xoán Ramón Doldán, unha das persoas que máis sabe sobre o modelo enerxético do noso país, ex-director precisamente do INEGA (2005-2008) e profesor de Economía Aplicada na USC, onde tamén ostenta o cargo de Decano, explicaba nun artigo publicado en 2015: "Galiza dispón dunha considerábel riqueza en recursos enerxéticos: en particular hidráulicos, eólicos, solares ou da biomasa; potencialmente poderían considerarse outros, como os provenientes do mar. A pesar disto, non deberiamos deixarnos levar por unha euforia va, facendo énfase no suposto carácter de potencia enerxética dentro do Estado español que, se algunha vez o tivo Galiza, hai moitos anos que o perdeu." E aclaraba: "hoxe os recursos enerxéticos explotados —ou enerxía primaria— en Galiza non son suficientes para atender a demanda interna." Isto é: se non temos enerxía de noso nin para nós mesmos, como imos poder ser unha potencia excedentaria en enerxía ou poder ter independencia enerxética, como se ten afirmado repetidamente? (...tantas veces que esta falsidade xa fai parte, como se laia Doldán, do "imaxinario colectivo galego").

A realidade é que Galiza, mesmo que deixase de exportar enerxía, non se daría autoabastecido, e precisaría seguir importando enerxía. Isto é debido, segundo o profesor Doldán, a que se está a confundir "a existencia de exportacións de enerxía transformada cuns supostos, mais irreais, excedentes de enerxía primaria propia" (a cursiva é miña). É dicir, o que é Galiza é unha gran transformadora de enerxía (carbón e gas natural importados para transformar en electricidade, e petróleo importado para transformar en gasolina e outros derivados, principalmente). Pero un país transformador de enerxía non é unha "potencia enerxética", é un mero intermediario nos fluxos de enerxía mundiais. E, aínda por riba, a meirande parte da enerxía que importamos non é para exportar senón para consumo interno, un consumo que non damos abastecido coas fontes propias, especialmente no caso da enerxía fósil, que é a que move case na súa totalidade un sector coma o transporte, vital para o funcionamento das economías modernas. Os datos do INEGA (Balance 2017) son contundentes: importamos once millóns de Tep (unidade que representa a enerxía equivalente a unha tonelada de petróleo), aos que sumamos algo menos de dous millóns propios, para consumir algo máis de seis millóns e exportar algo menos de catro (6+4 son menos que 11+2 porque hai perdas; é o que ten transformar enerxía!). Unha auténtica potencia enerxética (Rusia, por exemplo) produce moito máis do que importa, e dispón de tanta enerxía que pode autoabastecerse e aínda lle sobra para exportar; algo moi lonxe do caso galego, cuxo nivel de autosuficiencia é mesmo peor (15%) có do conxunto do Estado Español (29%).

O noso país é un gran transformador de enerxía que importa para consumo interno e para poder exportar, cun grao de autosuficiencia moi pequeno: o 15%.

Doldán apóiase nesta realidade para pór en cuestión as demandas de tarifas eléctricas especiais, pois crean un "efecto reclamo para que as grandes empresas intensivas no uso de enerxía se instalen aquí, é dicir, para pór os recursos enerxéticos galegos, máis unha vez, a disposición de intereses alleos ou para favorecer usos ineficientes da enerxía". E marca o camiño, nun contexto de chegada ao seu teito máximo de extracción dos combustibles fósiles, cara á única posibilidade de autosuficiencia enerxética no país: "Cos recursos propios, recuperando o seu control, sen unha orientación ao exterior, sen usos intensivos en enerxía, racionalizando os usos á dispoñibilidade real, a soberanía enerxética podería chegar a ser factíbel". E detalla algúns criterios para acadalo: "a autosuficiencia pasa por garantir solucións de acceso democrático á enerxía, a partir de renovábeis, para o conxunto da sociedade." Isto incluiría relegar a primacía dos beneficios privados así como o aproveitamento dos recursos enerxéticos a prol duns poucos, e promover o "descenso no volume de enerxía utilizada" como un camiño inevitable (isto é: Decrecemento). Pero namentres, o que temos é un modelo enerxético caracterizado pola "non renovabilidade, a dependencia do exterior e a súa capacidade de polución".

Outro factor que favorece a persistencia deste mito da Galiza como potencia excedentaria é a confusión (tremendamente común, mesmo en ámbitos públicos importantes) entre electricidade e enerxía. Así, como Galiza produce moita electricidade concluímos ser unha potencia, pero trabucámonos ao identificar potencia en xeración eléctrica como potencia enerxética, pois a electricidade non é senón unha das formas en que se pode consumir a enerxía, que aínda que pode ser xerada a partir de fontes propias e de orixe renovable, non é o caso de toda a electricidade que se produce no noso país (aproximadamente é o 50% na actualidade), e iso marca unha diferenza fundamental que fica agachada co discurso simplista e confundido da sobreabundancia enerxética. Neste sentido, fixeron moito dano unhas rechamantes gráficas que veñen circulando profusamente, a partir de datos de Red Eléctrica de España do 2008, que amosan Madrid como un gran burato negro consumidor de enerxía (eléctrica) e Galiza como un dos lugares que máis fornece desa electricidade; o problema é que para comprender ben ese gráfico faría falta outro que mostrase Galiza como outro burato negro de produtos enerxéticos importados para xerar a metade de toda a súa electricidade. Doldán conclúe que "exportamos electricidade porque antes importamos carbón e gas natural para manter esa capacidade exportadora. Ergo, non hai excedente enerxético senón dependencia".

Confundir electricidade con enerxía e pensar que a tecnoloxía é a que produce enerxía agravan aínda máis os mitos sobre a enerxía en Galiza.

E é que Galiza precisa importar moito carbón e gas natural para poder convertelo (cunhas importantes perdas, como xa apuntamos, debidas á ineludible termodinámica: saen menos MWh eléctricos cós MWh fósiles que entran nas nosas centrais) nunha electricidade que rematamos consumindo en boa medida no propio país. A confusión entre tecnoloxía e enerxía trabuca aínda máis a moita xente, pois non falta quen pensa que é a maxia (tecnolóxica, claro) das centrais a que crea a enerxía a partir de materias primas que, segundo esta opinión, non serían enerxía, contravindo así non só a contabilidade enerxética usada por administracións e científicos, senón tamén a Primeira Lei da Termodinámica (a enerxía non se crea nin se destrúe, só se transforma).

En definitiva: dado o papel literalmente vital da cuestión enerxética no noso presente, e máis aínda no noso futuro (por mor da mudanza climática e do esgotamento das enerxías fósiles das que depende o noso modo de vida), é perentorio que comecemos a entender con rigor e racionalidade todo o que ten que ver co noso uso da enerxía e desbotemos mitos e espellismos que nos levan por camiños errados, comezando por este peculiar mito nacional de Galiza como potencia enerxética.